تنگستان
تَنْگِسْتان، شهرستانی در استان بوشهر به مرکزیت شهر اهرم. این شهرستان از شمال و شمال شرقی به شهرستان دشتستان، از شرق و جنوب به شهرستان دشتی، از شمال غربی به شهرستان بوشهر و از غرب به خلیج‌فارس محدود است (نک : اطلس...، 91).
شهرستان تنگستان براساس قانون تقسیمات کشوری در 1384ش، متشکل از دو بخش مرکزی و دلوار، 4 دهستان به نامهای اهرم، باغک، دلوار و بوالخیر و دو شهر اهرم و دلوار است ( نشریه...، 15).
کوه بیرمی (415‘1 متر) و قلعۀ دختر (220‘1 متر) از بلندترین کوههای شهرستان تنگستان است که جزو رشته‌کوههای زاگرس به‌شمار می‌آیند ( فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 3/ 400، 402، 406). رودخانۀ فصلی اهرم (باهوش) از رودخانه‌های مهم این شهرستان است که از بلندیهای کلمه، فاریاب و جائز سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از این شهرستان به خلیج‌فارس می‌ریزد (افشین، 1/ 122). آب و هوای این شهرستان در قسمتهای ساحلی گرم و مرطوب و در بخشهای دیگر گرم و خشک است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 31).
اساس اقتصاد این شهرستان بر پایۀ کشاورزی، دامداری و ماهیگیری استوار است. قالی‌بافی، پیشه‌وری، کارگری و کار بر روی لنجها از دیگر منابع درآمد مردم این شهرستان به‌شمار می‌آیند. کشاورزی به سبب کمبود آب، بیشتر به روش دیم صورت می‌گیرد. فراورده‌های کشاورزی و باغداری آن شامل گندم، جو، خرما و مرکبات، تنباکو و تره‌بار است (همان، 32).
معدن شن و ماسه از کانهای فعال شهرستان تنگستان است. همچنین معادن غیرفعالی مانند نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی در این شهرستان وجود دارد که تا 1368ش به بهره‌برداری و استخراج نرسیده بود (همان، 31). در این شهرستان دو چشمۀ آب گرم معدنی به نامهای اوبا و میراحمدی نیز وجود دارد (همانجا). طبق سرشماری 1385ش جمعیت شهرستان تنگستان 735‘ 63 تن بوده است («درگاه...»، بش ).
مردم تنگستان به زبان فارسی با گویش معروف به تنگسیری سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر اهرم، مرکز این شهرستان در °28 و ´53 عرض شمالی و °51 و ´16 طول شرقی (پاپلی، 75) واقع است و در سرشماری 1385ش، 339‘12 تن جمعیت داشته است («درگاه»، بش ).
سبب نام‌گذاری
نام این شهرستان برگرفته از ویژگیهای جغرافیایی آن است. در بخشهای کوهستانی این شهرستان راههای سخت‌گذر و تنگ وجود دارد و از سویی دیگر این کوهها که موازی با دریا کشیده شده‌اند، فضای تنگی را میان کوه و دریا به وجود آورده‌اند. از این‌رو این شهرستان، تنگستان یا به گویش محلی تنگسیر خوانده شده است (نک : حمیدی، «بستر...»، 16؛ فسایی، 2/ 1326).
پیشینۀ تاریخی
آثار باقی‌مانده در منطقۀ تنگستان بیانگر آن است که روزگاری مردم بومی این منطقه با دیگر تمدنهای سواحل خلیج‌فارس، مانند آشور، بابل، سومر و اکد، رفت و آمد و مبادلات بازرگانی داشته‌اند که وضع مناسب ساحلی تنگستان مؤید این نظریه است (اقتداری، 208)؛ اما در منابع تاریخی پیش از دوره‌های افشاریه و زندیه نامی از این منطقه دیده نمی‌شود. در این دوره‌ها باتوجه به اهمیت ایالت فارس و اطراف آن، نام تنگستان نیز در منابع تاریخی بیشتر دیده می‌شود. در دورۀ نـادرشاه افشـار طایفۀ دهداران و قـائدان ــ کـه بـومی تنگستان بوده‌اند ــ به پاس خدماتی که به نادرشاه کردند، حکمرانی اهرم و خائیز را دریافت داشتند (سدیدالسلطنه، 77). با مرگ نادرشاه افشار، شیخ نصرخان آل مذکور، از شیوخ بوشهر که ناخداباشی کشتیهای نادر بود، حکومت آل مذکور (حک 1164-1267ق) را در بوشهر تأسیس کرد (رای، 49)، هنگامی‌که شیخ عبدالرسول خان آل مذکور به قدرت رسید، دست قائدان را از تنگستان کوتاه کرد و آقاشفیع را به حکومت ناحیۀ اهرم منصوب داشت. آقاشفیع 19 سال بر آنجا حکومت کرد (سدیدالسلطنه، 68).
در 1206ق/ 1792م در درگیریهای میان لطفعلی‌خان زند و آقامحمدخان قاجار، لطفعلی‌خان به تنگستان پناه آورد. شیخ نصرخان آل مذکور حاکم بوشهر به اغوا و تحریک حاج ابراهیم کلانتر درصدد تعقیب و دستگیری فرمانروای زند برآمد، اما در جنگی که در تنگستان روی داد، تفنگچیان بوشهری شکست خوردند و لطفعلی‌خان زند پیروز شد؛ اگرچه لطفعلی خان زند پیروزیهایی به دست آورد، اما سرانجام به کرمان عقب‌نشینی کرد و به قتل رسید (موسوی، 346-349؛ فسایی، 1/ 648-649).
زین‌العابدین شیروانی تنگستان را ناحیه‌ای با نخلستانهای بسیار ــ که کشاورزی در آن به روش دیم صورت می‌گرفته ــ وصف کرده است؛ به گزارش او مردم تنگستان شیعه‌مذهب بوده‌اند (ص 222). فسایی مؤلف اواخر دورۀ قاجار نیز تنگستان را ناحیه‌ای با 31 آبادی ذکر کرده که مرکز آن قریه‌ای به همین نام بوده است (2/ 1326).
تنگستان به لحاظ وضع و اهمیتی که داشت، همواره مورد توجه پادشاهان و حکمرانان محلی بود و آنان در لشکرکشیهای خود به آن سوی خلیج فارس و یا سرکوب شورشهای داخلی، از تفنگچیان تنگستانی استفاده می‌کردند. در 1246ق در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، شاهزاده حسینعلی میرزا فرمانفرمای ایالت فارس برای سرکوب شیخ عبدالرسول خان، حاکم وقت بوشهر که اعتنایی به نواب رضاقلی میرزا نایب‌الایالۀ وقت فارس و تیمور میرزا حسام‌الدوله نداشت، از حمایت تفنگچیان رئیس محمدباقر تنگستانی برخوردار شد. پس از تسخیر بوشهر، رضاقلی میرزا حکومت ناحیۀ تنگستان را به محمدعلی خان و باقرخان پسران رئیس احمدشاه از خاندان فرمانروای تنگستانی که در اواخر سلطنت نادرشاه در منطقۀ تنگستان نفوذ و قدرت یافته بودند، واگذار کرد (فراشبندی، 14).
باقرخان تنگستانی سالها حکومت تنگستان را عهده‌دار بود (همو، 17). حیدرخان تنگستانی، فرزند احمدخان که در نبرد 1273ق با انگلیسیها در قلعۀ ریشهر به قتل رسید، از دیگر حکمرانان ناحیۀ تنگستان بود (همو، 58-59). گفتنی است که در قدرت‌یابی حیدرخان تنگستانی، محمدمهدی ملک التجار، حکمران بوشهر نیز نقش داشت. وی در 1304ق/ 1887م، علی خان، فرزند حسن خان تنگستانی و زارسلیمان که مشترکاً حکومت تنگستان را عهده‌دار بودند، به بوشهر احضار، و آنها را زندانی، و حکومت تنگستان را به حیدرخان واگذار کرد (سدیدالسلطنه، 69).
خاندان تنگستانی تا 1324ق/ 1906م، حاکم و فرمانروای موروثی و بلامعارض ناحیۀ تنگستان بودند (فراشبندی، 6-7). آخرین فرد خاندان تنگستانی که بر آن ناحیه حکومت کرد، محمدخان تنگستانی بود که مقهور و مغلوب زائر خضرخان اهرمی شد (همو، 7). در زمان محمدخان، قدرت و نفوذ آن خاندان رو به زوال نهاد. اوضاع نامساعد اجتماعی، دشمنی احمدخان دریابیگی، حکمران کل بنادر، و تحریک مقامات انگلیسی بر ضد این خاندان (همو، 75)، زمینه‌های قیام زائر خضرخان در برابر خاندان تنگستانی که خواستار تثبیت موقعیت سلسلۀ فولادی در آن منطقه بود، فراهم کرد (همو، 96).
زائر خضرخان در 1328ق حکومت تنگستان را در اختیار گرفت. او فرزند حاج محمدعلی، مشهور به امیراسلام از هم‌رزمان رئیس‌علی دلواری بود. رئیس‌علی که هم‌زمان با حکومت زائر خضرخان، در روستای دلوار زندگی می‌کرد، در جریان استبداد صغیر محمدعلی‌شاه قاجار، به حمایت از سیدمرتضى، مجتهد اهرمی معروف به علم‌الهدى قیام کرد. تفنگچیان او به مدت دو ماه ادارۀ امور بوشهر را در اختیار داشتند، اما با شکست قیام مشروطه‌خواهان در بوشهر، به زادگاه خود بازگشت. با آغاز جنگ جهانی اول، وی بار دیگر مبارزات خود را شروع کرد (نبوی، 213).
رئیس‌علی در مبارزات ضد استعماری مردم بوشهر در فاصلۀ جنگ جهانی اول (1332-1336ق/ 1914- 1918م) رشادتهای بسیار از خود نشان داد، اما پس از مرگ او (شهریور 1294) زائر خضرخان با همیاری شیخ حسین‌خان چاهکوتاهی، غضنفرالسلطنۀ برازجانی و خالوحسین بردخونی به مبارزات خود بر ضد انگلیسیها ادامه داد و پس از شکست در نبرد کوه کُزی در نزدیکی بندر بوشهر به کوههای منطقۀ خائیز پناهنده شد (مالکی، 135). او پس از یک‌سال مقاومت به اهرم بازگشت و ضابطی آنجا را برعهده گرفت (حمیدی، فرهنگ‌نامه...، 103). 4 سال پس از این واقعه، در شعبان 1341/ فروردین 1301 ــ در توطئه‌ای که توسط یکی از اهالی روستای باغک طراحی شده بود ــ زائر خضرخان و فرزندش سام خان کشته شدند (مشایخی، 310-311). پس از قتل زائر خضرخان، فرزند بزرگ او محمدعلی خان به قدرت رسید، اما پس از قریب 7 سال حکومت بر تنگستان، در 1307ش او هم در توطئه‌ای دیگر کشته شد. پس از آن ضابطی تنگستان به رئیس‌علی تنگستانی معروف به چَهْ پیری رسید که قیمومت خاندان زائر خضرخان را برعهده داشت (حمیدی، همان، 101).
در فاصلۀ سالهای 1307-1310ش، رئیس‌علی تنگستانی همگام با دیگر سران ایلات و عشایر فارس، دشتی و دشتستان، در برابر خلع سلاح عمومی عشایر، واکنش سختی به اقدامات ضدعشایری رضاشاه نشان داد. رئیس‌علی در برابر تقاضای خلع سلاح عمومی تمکین نکرد و به مخالفت با رژیم رضاشاه برخاست؛ درنتیجه در 1310ش دستگیر، و به دستور رضاشاه به تهران تبعید شد (همانجا). رئیس‌علی در 1320ش، پس از برکناری رضاشاه از سلطنت، به اهرم بازگشت و حکومت تنگستان را در دست گرفت.
در 1325ش که نهضت جنوب ایران به دستور احمد قوام، نخست‌وزیر وقت برای فشار بر حزب تودۀ ایران و دموکراتهای آذربایجـان ــ کـه از حمایت دولت شـوروی برخوردار بودند ــ شکل گرفت، رئیس‌علی تنگستانی به تبعیت از شورشیان فارس، بوشهر را اشغال کرد (نورزاده، 86). نهضت جنوب سبب شد تا وزیران توده‌ای از کابینۀ قوام برکنار شوند، اما اقدام رئیس‌علی سبب اضطراب و نگرانی مردم بوشهر شد (حمیدی، همانجا).
در 1331ش، با پیروی از سیاست خاتمه دادن به حکومتهای محلی، رئیس‌علی به دستور دولت وقت دستگیر، اما پس از مدتی آزاد شد. پس از بازگشت در روستای اهرم ساکن شد، تا اینکه در 1334ش در همانجا درگذشت (همان، 102).
با مرگ رئیس‌علی تنگستانی (چه پیری)، نظام رئیس سالاری ــ که نظامی موروثی بود و رئیس و خانواده‌اش از امتیازات بسیاری برخوردار بودند ــ به پایان رسید. رئیس غلامحسین فرزند رئیس‌علی مدتی از طرف دولت، ضابطی اهرم را به‌عهده داشت، اما از اقتدار پدر برخوردار نبود.
مآخذ
اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران، 1348ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ حمیدی، جعفر، «بستر جغرافیایی قیام جنوب ایران»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس‌علی دلواری، بوشهر، 1373ش؛ همو، فرهنگ‌نامۀ بوشهر، تهران، 1380ش؛ «درگاه ملی آمار» (نک : مل )؛ رای، گـرومون استفان، چالش برای قدرت و ثروت در جنوب ایران، ترجمۀ حسن زنگنه، قم، 1378ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ق؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سرزمینهای شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1371ش؛ فراشبندی، علیمراد، خاندان تنگستانی، تهران، 1355ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1368ش، ج 111؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ مالکی، هیبت‌الله، «عصر خوانین سه‌گانه در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری، بوشهر، 1373ش؛ مشایخی، عبدالکریم، «سال‌شمار وقایع جنوب ایران»، همان؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛ نبوی، محمدحسن، «نقش روحانیون در قیام ضداستعماری مردم جنوب ایران»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس‌علی دلواری، بوشهر، 1373ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛ نورزادۀ بوشهری، اسماعیل، اسرار نهضت جنوب، تهران، 1327ش؛ نیز: