تعز

تَعِزّ، نام استان و شهری در جنوب یمن. استان تعز با 631،12 کم‍ 2 مساحت و 351،504،2 تن جمعیت (1385ش/ 2006م) در جنوب شرقی یمن در کنار دریای سرخ واقع است. شهر تعز مرکز این استان با 689،690 تن جمعیت، در کنار کوه صَبِر (006،3 متر ارتفاع) جای دارد و از مراکز صنعتی یمن به شمار می‌رود. ریسندگی و جواهرسازی از صنایع مهم تعز است. همچنین قهوه مهم‌ترین محصول کشاورزی این استان است («فرهنگ...»؛ ویکی‌پدیا).
نام این شهر در گذشته عُدَینه (نک‍ : یاقوت، 3/ 634؛ الموسوعة الذهبیة...، 9/ 601)، معدنیه (ثور، 454) و یا ذی عُذَینة (مقحفی، معجم البلدان…، 1/ 231) بوده، ولی تسمیۀ فعلی آن به تَعِزّ (بغدادی، 1/ 265؛ مقحفی، همانجا؛ حجری، 1/ 145)، تِعز (عرشی، 144) و یا تُعِزّ (زین‌العابدین، 191)، برگرفته از نام قلعه‌ای است که امروزه به آن قاهره، و در گذشته تعز می‌گفتند (بغدادی، مقحفی، همانجاها؛ الموسوعة الیمنیة، 1/ 240).
هرچند تاریخچۀ بنای این شهر به روایتی به سدۀ 3ق بازمی‌گردد (مقحفی، معجم المدن…، 69؛ الموسوعة العربیة، 7/ 11)، اما نام آن به‌صورت تعز از اواخر سدۀ 6ق در دورۀ ایوبیان یمنی (569- 625ق)، زمانی که توران‌شاه ایوبی به یمن آمد، به چشم می‌خورد ( الموسوعة الیمنیة، نیز الموسوعة العربیة، همانجاها). تغز در دوران حکومت رسولیها که این شهر را در 653ق/ 1255م پایتخت خود قرار دادند، اهمیت، شهرت و رونق یافت (عماره، 148؛ حجری، مقحفی، معجم‌البلدان، نیز الموسوعة العربیة، همانجاها). به نظر می‌رسد تعز تا پیش از این دوره، قریۀ کوچکی در منطقۀ الجند، از نخستین مراکز حکومتهای اسلامی در یمن بوده است (EI2).
آگاهیهای ما از تعز در دورۀ ایوبیان و رسولیها براساس نوشتۀ ابن مجاور جهانگرد دمشقی است که در 625ق/ 1228م از تعز دیدار کرده است. به گزارش او در تعز قلعه‌ای مستحکم با دیوارهای بلند و دروازه‌های سنگین وجود داشته است که از سنگ و گچ ساخته شده بود و همچون دژی میان دو شهر تعز و المغربه قرار داشت (ص 156- 157). به نوشتۀ همو هر سال خزانه‌های عدن را که 4 خزانه بود، به این قلعه می‌بردند. در این خزانه‌ها درآمدهای به دست آمده از صدور روناس (فوه) و اسب به هند، نگهداری می‌شد که مبلغ آن به 150 هزار دینار می‌رسید (ص 144- 145).
چنان‌که گذشت، در 653ق ملک مظفر شمس‌الدین یوسف بن عمر رسولی (حک‍ 647-694ق)، نخستین حاکم رسولی، شهر تعز را نوسازی و آباد کرد و آن‌را مرکز و پایتخت دولت رسولیها (بنی رسول) قرار داد (ثور، 450؛ الموسوعة العربیة، همانجا). از این تاریخ تعز به عنوان دومین پایتخت یمن معروف گردید (ترسیسی، الیمن...، 205؛ الموسوعة الیمنیة، همانجا) و در طول سدۀ 8 ق قرارگاه حاکمان بنی‌رسول باقی ماند (ابوالفدا، 91؛ بغدادی، 1/ 263؛ ابن بطوطه، 249).
در 732ق/ 1332م هم‌زمان با دوران حکومت ملک مجاهد سیف‌الدین علی بن داوود (حک‍ 721-764ق) ابن بطوطه، جهانگرد معروف مراکشی (د 779ق)، از تعز دیدار کرده، و آن را یکی از بهترین و عظیم‌ترین شهرهای یمن توصیف کرده است. به گزارش او شهر دارای 3 محله بوده است: محلۀ «المغربه» که سلطان و درباریانش در آن اقامت داشتند؛ محلۀ عُدَیْنه که امرا و لشکریان در آن ساکن بودند؛ و مَحالِب (یا محاریب) که تودۀ مردم در آن زندگی می‌کردند. بازار بزرگی هم در این محله وجود داشت (همانجا).
در 839- 840ق/ 1435-1436م بیماری وبا و طاعون در تعز به شدت شیوع یافت و منجر به مرگ هزاران تن گردید (مقریزی، 7/ 311؛ واسعی، 44- 45).
گرچه این شهر در دوران حکومت رسولیها و در دورۀ نخست فرمانروایی عثمانیان (حک‍ 945- 1045ق) شاهد رونق و شکوفایی بود، ولی همچنان تا اواسط سدۀ 14ق/ 20م، شهری کوچک، با همان بافت قدیمی باقی ماند (اباظه، 21؛ موزعی، 23، 30، 33؛ الجمهوریة...، 20؛ الموسوعة الیمنیة، 1/ 242).
در دورۀ حکومت رسولیها در تعز نهضتی علمی و فرهنگی پدید آمد و شهر رشد و توسعه یافت و در آن آثار و بناهای شکوهمندی ایجاد گردید که برخی از آنها هنوز هم پابرجا هستند (مقحفی، معجم‌المدن، همانجا، معجم‌البلدان، 1/ 231-232). از جملۀ مشهورترین بناهای دورۀ رسولی که هنوز هم باقی مانده‌اند، می‌توان از مسجد جامع و مدرسۀ اشرفیه اثر ملک اشرف ممهدالدین اسماعیل‌ بن ‌عباس‌ بن‌ داوود رسولی (حک‍ 778- 803 ق) (ثور، 454؛ کریملو، 56- 57؛ مقحفی، همان، 1/ 232؛ هامر پورگشتال، III/ 542)، مدرسه، کاخ و مسجد جامع مظفر (مظفریه) که به دست ملک مظفر شمس‌الدین یوسف بن عمر (حک‍ـ 647-694ق) بنا شده است، یاد کرد (ثور، 451-452؛ حجری، همانجا؛ کریملو، 19، 56- 57؛ الموسوعة الذهبیة، 9/ 599؛ الموسوعة العربیة، همانجا).
از دیگر آثار رسولیان مدرسۀ المؤیدیه (حجری، هامر پورگشتال، همانجاها)، مسجد جامع المؤیدیه که توسط ملک مؤید هزبرالدین داوود بن یوسف (حک‍ 696- 721ق) بنا گردید (ثور، 452-453؛ الموسوعة الذهبیة، 9/ 600)، و کاخ مشهور «مَعْقَلی» که در ثَعَبات واقع در حومۀ تعز قرار داشت و توسط ملک مؤید در 708ق/ 1308م بنیاد یافت. این بنا در شام و عراق بی‌نظیر بود و خزرجی آن را به زیبایی وصف کرده است (1/ 311؛ نیز نک‍ : الموسوعة الذهبیة، الموسوعة العربیة، همانجاها).
همچنین در تعز، آثار اسلامی کهن دیگری وجود دارد، همچون: مسجد جامع جَنَد (در شرق تعز، دومین مسجد ساخته شده در یمن) ( الموسوعة العربیة، همانجا)، چاه اویس قرنی که مورد احترام شیعیان است (کریملو، 57)، و نیز 35 قلعه و دژ تاریخی و چندین منطقۀ باستانی چون جند، جَبا، یفُرس و السواء، قلعۀ دملوه، المنصوره، العروس و ثَعَبات (مقحفی، همان، 1/ 233؛ ثور، 459؛ الموسوعة الذهبیة، 9/ 601). به نوشتۀ ابن مجاور در سدۀ 7ق مغاره‌ای که در کوه صَبِر جای دارد، همان غار اصحاب کهف است (ص 158).
تعز تا 1327ش/ 1948م دارای دیوار بود. هنگامی که امام احمد حمیدالدین تعز را دومین پایتخت یمن و محل اقامت و مرکز حکومت خویش قرار داد، این شهر پیشرفت و رونق بسیاری یافت و حتى از صنعا هم پیشی گرفت (ویکی‌پدیا؛ الموسوعة الیمنیة، همانجا) و شهر در خارج از دیوار نیز گسترش یافت. با وقوع انقلاب 4 مهر 1341ش/ 26 سپتامبر 1962م در یمن و انتقال پایتخت به صنعا، شهر تعز همچنان جایگاه خود را حفظ کرد و شاهد اجرای طرحهای عمرانی بسیاری گردید (ثور، 455؛ الموسوعة الیمنیة، همانجا؛ کریملو، 19؛ ویکی‌پدیا).

مآخذ

اباظه، فاروق عثمان، الحکم العثمانی فی الیمن، بیروت، 1979م؛ ابن بطوطه، الرحلة، بیروت، 1964م؛ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، به کوشش ا. لوفگرن، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ بغدادی، عبدالمؤمن، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1373ق/ 1954م؛ ترسیسی، عدنان، الیمن و حضارة العرب، بیروت، 1947م؛ ثور، عبدالله احمد محمد، هذه هی الیمن، بیروت، 1985م؛ الجمهوریة العربیة الیمنیة، به کوشش محمد عزازی و هانز کروزه، بیروت، 1395ق/ 1975م؛ حجری یمانی، محمد، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، به کوشش اسماعیل بن علی اکوع، صنعا، 1996م؛ خزرجی، علی، العقود اللؤلؤیة، به کوشش محمد بسیونی عسل، بیروت، 1983م؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحه، تهران، 1315ق؛ عرشی، ‌حسین، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، به کوشش انستاس ماری کرملی، قاهره، 1939م؛ عمارۀ یمنی، تاریخ الیمن، به کوشش حسن سلیمان محمود، قاهره، 1376ق/ 1957م؛ کریملو، داوود، جمهوری یمن، تهران، 1374ش؛ مقحفی، ابراهیم احمد، معجم‌البلدان و القبائل الیمنیة، صنعا، 2002م؛ همو، معجم‌المدن و القبائل العربیة، صنعا، 1985م؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، 1418ق/ 1997م؛ موزعی یمنی، عبدالصمد، دخول العثمانیین الاول الی الیمن، به کوشش عبدالله محمد حبشی، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، به کوشش فاطمه محجوب، قاهره، دارالغد العربی؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1999م؛ الموسوعة الیمینیة، صنعا، 1992م؛ واسعی، عبدالواسع، تاریخ الیمن، قاهره، 1379ق؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: