ترکاشوند
تُرْکاشْوَنْد، نام یکی از ایلات شیعی مذهب ساکن در استان همدان، کرمانشاه و برخی از نواحی مجاور.
نام‌گذاری
ترکاشوندها خود را منسوب به قوم لُر می‌دانند که حدود دو قرن قبل، از الشتر لرستان به منطقۀ ترک‌نشین همدان کوچیدند و ترکان آنها را ترکاشوند، یعنی «ترک‌شدند» نامیدند. برخی دیگر نام ایل را از دو بخش ترک و پسوند «آشوند» (پسوندی ناشناخته) دانسته‌اند (نک : برقعی، 3). اما این وجه تسمیه‌سازی مبتنی بر فقه اللغۀ عامیانه و غیر علمی است. دریافت ریشه‌شناسی نام ایل نیازمند پژوهشِ دقیق زبان‌شناسی است.
پراکندگی
ترکاشوندها در استانهای همدان و کرمانشاه پراکنده‌اند. آنان در گذشته در روستاهای شهرستانه، آرتیمان، اُشترانِ شهرستان تویسرکان و دامنه‌های ارتفاعات شهرستان نهاوند می‌زیستند (اهلرس،177 ). امروزه ترکاشوندها بین شهرهای اسدآباد، تویسرکان و نهاوند استان همدان (فرهنگ...، ١٢٨؛ امان‌اللهی، قوم لر، ١٧٦؛ قراگوزلو، ٢٣-٢٤)، مهران، دهلران و دره شهر استان ایلام (فیروزان، ٢٤-٢٥؛ دولتیاری، ٦٠)، و کنگاور و صحنه در استان کرمانشاه و شهرهای استان خوزستان زندگی می‌کنند (قراگوزلو، همانجا؛ سرشماری...، استان خوزستان، ٣٢).
تقسیم‌بندی ایلی
ترکاشوندها به ٤ طایفۀ رحمتی، سلیمانی، ملیجانی و مرشدی تقسیم می‌شوند، و گویند نام طایفه‌ها از اسامی نیای نخستین طایفه‌ها گرفته شده است (برقعی، همانجا). طایفه منسجم‌ترین واحد ایلی، و خانواده کوچک‌ترین واحد اجتماعی در ایل ترکاشوند به شمار می‌رود. طایفۀ رحمتی بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین طایفۀ ترکاشوندها ست. هر کدام از طایفه‌ها به تیره‌هایی تقسیم می‌شوند. اهلرس ایل ترکاشوند را مجموعه‌ای از ١٢٠ تیره معرفی کرده، و رحمتی را بزرگ‌ترین تیره دانسته است (ص 175).
هر تیره به هنگام کوچ به چند گروه دامدار تقسیم می‌شوند کـه هر یک را کُـرَنگ می‌نامند. کـرنگ یک واحـد اقتصـادی ـ اجتماعی متشکل از چند خانوار است که در کنار هم از یک مرتع مشترک استفاده می‌کنند و در انجام کارها مشارکت دارند. اعضای کرنگ پاسدار و محافظ منافع جمع‌اند. شمار اعضای کرنگ همیشه ثابت نیست و در هر کوچ ممکن است تغییر کنند (برقعی، ٤، ٢٣).
ایل رئیس مشخصی ندارد، لیکن هر طایفه رئیسی به نام کدخدا، و هر کرنگ نیز رئیسی به نام سرکرنگ دارد (برقعی، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر دربارۀ چگونگی سازمان ایلی در میان ترکاشوندها، نک : نمودار).
کوچ و اسکان
بنابر یک پژوهش میدانی ترکاشوندها به تدریج از اواخر اردیبهشت تا اواسط خرداد از قشلاق به ییلاقات خود در دامنه‌های شمالی کوه الوند و گنجنامه تا حوالی کوههای کشانی و آرتیمان در نزدیکی تویسرکان می‌روند (برقعی، ٥). ترکاشوندها ٤ تا ٦ ماه در ییلاقات می‌مانند و از اواسط مهرماه به تدریج به قشلاقات بازمی‌گردند. مناطق ییلاقی ترکاشوندها در کیوارستان، موزلان، خاکو، ابرو، و ارکانه، ارزانفود در بخش مرکزی شهرستان همدان قرار دارد (همانجا؛ فرهنگ، ١٢٨). زمان آغاز کوچ به قشلاق به کیفیت و غنای مراتع و علوفه در ییلاق بستگی دارد. سالی که مراتع در ییلاقات خوب و پربار است، کوچ به قشلاق دیرتر صورت می‌گیرد. گروهی از کوچندگان برای خرید «جار» (کشتزارهای درو شده) برای چرای دام زودتر از دیگران کوچ می‌کنند (برقعی، همانجا). برخی از ترکاشوندها در میان راه ییلاق به قشلاق در مناطقی مانند صحنه و کنگاور و روستاهای اطراف آن تا آخر زمستان، حتى گروهی تا اردیبهشت ماه، اقامت می‌گزینند، و برخی دیگر تا خوزستان پیش می‌روند (همانجا). فاصلۀ میان ییلاق و قشلاق ترکاشوندها را در گذشته بیش از ٢٥٠ کمـ ، و زمان کوچ را هفته‌ها ذکر کرده‌اند (اهلرس، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر از چگونگی مسیر و زمان کوچ ترکاشوندها، نک : برقعی، ٦).
مراتع و زمینهای چرای ترکاشوندها در استان همدان با مراتع همسایگان ترکشان، ایل یاریم طاغلو (یاریم طوقلو)، مشترک است. نواحی جنوب و شرق دامنه‌های الوند به یاریم طاغلوها، و غرب و شمال آن به ترکاشوندها اختصاص دارد (اهلرس، همانجا).
استمرار رواج دامداری در میان ترکاشوندهای چادرنشین به چرا بستگی داشت و همین امر همواره مشکلاتی توأم با خطر در زندگی آنها پدید آورده بود، چنان که سرانجام به فروپاشی نظام کوچندگی منجر شد و آنان به ناگزیر اسکان یافتند. اهلرس به نقل از کدخدای رحمتیها فروپاشی اتحاد و انسجام ایلی طوایف ترکاشوند را نتیجۀ تبدیل چراگاه‌های آنها در گیلان غرب به زمینهای مزروعی دانسته است (ص 177). بلک میشو مردم‌شناس که در ١٣٤٩ش/ ١٩٧٠م در میان ترکاشوندها به تحقیق پرداخته است، چادرنشینان لُر را به سبب داشتن گله‌های فراوان احشام، مالدار و ثروتمند، و ترکاشوندها را به سبب نداشتن مرتع متعلق به خود برای چرای گله‌هایشان «نادار» می‌داند (نک : همانجا). در حدود سال ١٣٣٤ش/ ١٩٥٥م روستاییانِ همسایۀ ترکاشوندها، حق چرا برای دامها تعیین کرده بودند که پرداخت آن برای ترکاشوندها مشکلات فراوانی به بار آورده بود (همو، 176, 178).
عوامل چندی، از جمله اجرای اصلاحات ارضی دولت در منطقه و تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بعد از ١٣٥٤ش/ ١٩٧٥م، همچنین رشد جمعیت شهرها و روستاها و گسترش آنها به سمت نواحی کوهپایه‌ای، دگرگونیهایی در زندگی ایلات و طوایف کوچندۀ منطقه پدید آورد. تقسیم زمینهای چرا و مراتع میان ایلات و طایفه‌ها موجب درگیریهایی میان ترکاشوندها و بهاروندها و همسایگان آنها شد (همو، 177؛ نیز نک : امان‌اللهی، کوچ‌نشینی، ٧٧).
جنگ ١٣٥٩ش/ ١٩٨٠م ایران و عراق نیز تأثیر مخرب مضاعفی بر تغییر شکل ساختار و نظام کوچندگی ترکاشوندها داشت و چنان‌که گذشت، آنان را برای ادامۀ حیات اجتماعی خود ناگزیر از اسکان در زیستگا‌ه‌های موقتی در دهکده‌ها و برپایی اردوگاههای فصلی در اطراف شهرها و روستاهای بزرگ کرد (اهلرس، 175).
جمعیت و معیشت
اهلرس جمعیت ترکاشوندهای اطراف مراتع الوند کوه را حدود ٣٠٠ چادر نوشته است (همانجا). طبق سرشماری ١٣٦٦ش جمعیت عشایر کوچندۀ ترکاشوندها، ٥٥٩ خانوار و 899،3 تن بوده است که بین استانهای همدان، کرمانشاه، خوزستان، لرستان و ایلام ییلاق و قشلاق می‌کرده‌اند (سرشماری، کل‌کشور، ٢٢). در ١٣٧٧ش جمعیت ترکاشوندهای کوچنده ٩١٩ خانوار و 022،6 تن گزارش شده است که میان استانهای همدان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و خوزستان پراکنده بوده‌‌اند (سرشماری، استان لرستان، ١٤-١٥).
امروزه ترکاشوندها در روستاها و حاشیۀ شهرها بر روی زمینهایی محدود به کشت و ورز اشتغال دارند و به کارگری و مشاغل کم‌‌اهمیت شهری سرگرم‌اند (برقعی، ٢٧؛ اهلرس، 188). برخی از دامداران ترکاشوند تا ١٣٤٨ش/ ١٩٧٠م از راه فروش محصولات لبنی و نیز پشم و چادرهای دستباف از موی بز، و گلیم و قالیچه زندگی می‌گذراندند (همو، 178؛ برای اطلاع بیشتر از چگونگی گذران معیشت و وضع اقتصادی ترکاشوندها، نک : برقعی، ١١-١٩).
زبان
برخی زبان ترکاشوندها را یک گویش لکی (امان اللهی، قوم لر، ١٧٦؛ اهلرس، 175) و برخی دیگر، به واسطۀ همسایگی آنها با ایل کردِ «جُمور»، گویشی کردی آمیخته با لغات لری دانسته‌اند (برقعی، ٣). از این‌رو، برخی ترکاشوندها را از لحاظ قومی در گروههای کرد طبقه‌بندی کرده‌اند (فیروزان، 19).
مآخذ
امان‌اللهی، سکندر، قوم لُر، تهران، ١٣٧٠ش؛ همو، کوچ‌نشینی در ایران، تهران، ١٣٦٧ش؛ برقعی، محمد، چادرنشینان دامدار ایل ترکاشوند، همدان، ١٣٥٦ش؛ دولتیاری، روح‌الدین، لرستان سرزمین تاریخ کهن، تهران، 1375ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش)، نتایج تفصیلی، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ همان (1377ش)، استان خوزستان، تهران، 1378ش؛ همان، استان لرستان؛ فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور، شهرستان همدان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ١٣٨٠ش؛ فیروزان، ت.، «دربارۀ ترکیب و سازمان ایلات و عشایر ایران»، ایلات و عشایر، تهران، ١٣٦٢ش؛ قراگوزلو، غلامحسین، هگمتانه تا همدان، تهران، اقبال؛ نیز: