بینالود
بینالود، رشته كوهی به طول 125كمـ در شمال خراسان، حدفاصل شهرستانهای مشهد و نیشابور كه در امتداد رشته‌كوه البرز واقع، و از شمال غربی تا جنوب شرقی كشیده شده است. بلندترین قلۀ آن موسوم به بینالود با ارتفاع 615‘3 متر در محدودۀ شهرستان نیشابور، بخش تخت جلگۀ دهستان فیروزه قرار دارد ( فرهنگ جغرافیایی كوهها ... ، 4 / 30). دیگر قله‌های مهم این رشته كوه شیرباد (ارتفاع: 200‘3 متر) و زرگران (ارتفاع: 100‘3 متر) است كه در جنوب قلۀ بینالود قرار دارند (جعفری، 126).
رشته كوه بینالود رشته كوه البرز را به كوههای پارُپامیسوس در هندوكش متصل می‌كند ( ایرانیكا، IV / 261). این كوهها از نظر سنگها بسیار رنگارنگ، و از نظر زمین‌شناسی و چین‌خوردگی و كوه‌زایی، متنوع‌اند و در آن چینهای هشتی بسیاری وجود دارد. وضع طبقات در این كوهها، هر چه به سمت شمال می‌رود، ساده‌تر می‌شود و طبقات قدیم (ژورا) به تدریج جای خود را به طبقات جدیدتر می‌دهد، به طوری كه طبقات لایه‌های مجاور قراقوم منحصراً از رسوبات دوران سوم است (پتروف، 26، 151). این رسوبات كه تقریباً در همه جای این رشته كوه دیده می‌شود، از نوع اپی‌كنتینانتال پالئوزوئیك است (درویش‌زاده، 251).
سنگهای موجود در بینالود بیشتر از نوع شیستهای سیاه رنگ ژوراسیك است كه به وسعت 250 كم 2، در سرتاسر ارتفاعات بینالود تا ناحیۀ مشهد گسترش دارد. این نوع سنگها به دلیل داشتن شكافهای فراوان، جزو سنگهای نیمه نفوذپذیر، و منبع مناسبی برای ذخیرۀ آب زیر زمینی به شمار می‌روند (مبشری، 7 / 224). رشته كوه بینالود در معرض فعالیتهای زمین ساختی و در شمار مناطق زلزله خیز است.
در كوههای بینالود معادن مختلفی وجود دارد كه از آن جمله است: معدن طلای قدیم نزدیك طرقبه، معادن مرمر نزدیك شاندیز، زغال سنگ در حدود فریزی، و مس و سرب در نزدیك ناحیه‌ای به نام بار؛ همچنین ذخایر اندكی از آلومینیم در ارتفاعات شمالی نیشابور به نام مهرآباد كشف شده است («مشهد ... »، 422). مهم‌ترین و غنی‌ترین معدنی كه در این رشته كوه وجود دارد، معدن فیروزه است كه در حوالی روستای معدن از توابع دهستانِ بار شهرستانِ نیشابور استخراج می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 401).
كوههای بینالود با وجود بارندگی اندك، دارای مراتع سرسبز به ویژه در ارتفاعات 800‘1 تا 700‘2 متری است و در فصل ییلاق، عشایر كوچنده، مانند توپكانلوها و رانلوها به این منطقه كوچ می‌كنند (كیهان، 1 / 43؛ پاپلی، 33؛ توحدی، 171، 212، 233). كلیۀ آبریزهای شمالی این كوهستان به كشف رود، و آبریزهای جنوبی آن به كال شور می‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایی كوهها، همانجا). مهم‌ترین رودها و ریزآبهای بینالود اینهاست: فاروب رمان، دیزآباد، چناران، گرینه، درود، بوران و بهار آب خروین، و شورآباد (ثقة الاسلامی، 67).
پیشینۀ تاریخی
كهن‌ترین متنی كه از این كوه نام برده، یشتهاست.از این كوه در «زامیاد یشت» با نام رِئُوَنْتَ ( یشتها، 2 / 330) و در بندهش با نام ریوند یاد شده است (ص 71-72). ریوند در زبان اوستایی شكوهمند، تابان، دارا و بخشندۀ دارایی معنی می‌دهد (بهرامی، 3 / 1196) و در مواضعی از اوستا چون صفت برای اشخاص، ایزدان و اهوره‌مزدا به كار رفته است (پور داود، 2 / 330؛ او شیدری، 293).
در بندهش آمده است كه آتشكدۀ آذر برزین مهر بر فراز بینالود قرار دارد (ص 72). این آتشكده یكی از 3 آتشكدۀ مقدس دورۀ ساسانیان، و خاص طبقۀ كشاورزان بوده است (اوشیدری، همانجا). ظاهراً به واسطۀ وجود این مكان مقدس كه از دیگر جاها به زیارت آن می‌شتافتند، شهری نیز به نام ریوند نزدیك این كوه بنا شد كه تا اواخر سدۀ 4ق هنوز پا برجا بوده است (مقدسی، 435). ریوند یكی از 4 طسوج (ناحیه) نیشابور به شمار می‌رفته است (ابن رسته، 171؛ مقدسی، 300؛ ماركوارت، 74). مقدسی ریوند را ناحیه‌ای آباد با باغها و كشتزارهای پرمحصول وصف كرده، و از معدن فیروزه و نیز از مسجد آن و نهر آبی كه این شهر را به دو نیم می‌كرده، یاد كرده است (316-317، 326).
مآخذ
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به كوشش دخویه، لیدن 1891 م؛ اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، 1371ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ بهرامی، احسان، فرهنگ واژه‌های اوستایی، تهران، 1369ش؛ پاپلی یزدی، محمد حسین، كوچ نشینی درشمال خراسان، مشهد، 1371ش؛ پتروف، م. پ.، مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، ترجمۀ حسین گل گلاب، تهران، 1336ش؛ پورداود، ابراهیم، حاشیه بر یشتها (هم )؛ توحدی، كلیم‌الله، حركت تاریخی كرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، 1364ش؛ ثقة الاسلامی، كاظم، «شهرستان نیشابور»، فرهنگ خراسان، مشهد، 1336 ش، شم 4-5؛ جعفری، عباس، كوهها و كوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ درویش زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان نهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329 ش؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، تهران، 1379 ش؛ كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310ش؛ مبشری، فریدون و رحیم اتحاد، ارزیابی وضع موجود و امكانات توسعۀ منابع آب، تهران، 1351ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن 1909م؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، به كوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1356ش؛ نیز: :