بیرجند
بیرْجَنْد، شهرستان و شهری در استان خراسان جنوبی و مركز آن استان.
دربارۀ وجه تسمیۀ بیرجند آراء مختلفی بیان شده است و غالباً این نام را مركب از دو بخش «بیر» و «جند» دانسته‌اند. جَند معرب واژۀ كند و یا تلفظی دیگر از آن و به معنی «شهر» است. اما دربارۀ معنی پارۀ نخست یعنی «بیر» اختلاف نظر وجود دارد و آن را به معنی «نصف»، «بلند»، «توفان» و یا صورتی از «بئر» عربی به معنی چاه دانسته‌اند (نک : سیما ... ، 24؛ بهنیا، 132-133؛ توكلی مقدم، 235).
شهرستان بیرجند
این شهرستان با 704‘31 كمـ2 مساحت (احمدیان، 22)، شامل 4 بخش، 19دهستان و 4 شهر به نامهای بیرجند، خوسف،اسدیه‌وسربیشه، و 211 ،1آبادی‌دارای سكنه‌است ( نشریه ... ، 18- 19؛ سرشماری ... ، پانزده). شهرستان بیرجند از شمال به‌شهرستانهای قائنات و فردوس، از جنوب به شهرستانهای نهبندان و راور (استان كرمان)، از شرق به افغانستان، و از غرب به شهرستان طبس (استان یزد) محدود است (نقشه ... ).
اراضی شهرستان بیرجند از نظر ناهمواری به دو بخش تقسیم می‌شود: نخست بخش نسبتاً مرتفعی كه نواحی شمالی و شمال شرقی این شهرستان را دربرمی‌گیرد و دیگر زمینهای نسبتاً همواری كه سراسر بخشهای غربی و جنوب شرقی آن را فراگرفته است (احمدیان، 26). كوه بندر ( 765‘2 متر)،كوه شاه (510‘2 متر)، پل محمود (563‘2 متر)و كوه باقران (305‘2 متر) از مهم‌ترین كوههای این شهرستان است ( فرهنگ جغرافیایی كوهها ... ، 4 /21، 27، 33، 114). شهرستان بیرجند با داشتن كوههای متعدد نسبتاً بلند، در شمار یكی از نواحی خشك ایران است و رودخانه‌های آن خشك رودهایی است كه جز در فصلهای پرباران فاقد آب‌اند. آب و هوای این شهرستان در نواحی كوهستانی معتدل، و در دشتهای جنوبی و خاوری و نواحی مشرف به كویر لوت گرم و خشك است (جعفری، 231). اساس اقتصاد شهرستان بیرجند بر كشاورزی، دام‌داری و قالی‌بافی استوار است. زعفران، گندم، جو، چغندرقند و پنبه از مهم‌ترین محصولات كشاورزی آن است ( فرهنگ‌جغرافیایی‌آبادیها ... ، 36).
در سرشماری 1375ش شهرستان بیرجند 813‘276 تن جمعیت داشته است ( سرشماری، شانزده). اهالی این شهرستان به زبان فارسی با گویش بیرجندی سخن می‌گویند و از لحاظ مذهبی شیعۀ دوازده امامی‌اند ( فرهنگ‌جغرافیایی‌آبادیها، همانجا).
شهر بیرجند
این شهر كه مركز شهرستان بیرجند است، در °32 و ´53 عرض شمالی و °59 و ´13 طول شرقی و در ارتفاع 470‘1 متری از سطح دریا واقع شده است (پاپلی، 117). در 1375ش شهر بیرجند دارای 609‘116 تن جمعیت بوده است ( سرشماری، چهل).
تاریخ
كهن‌ترین آثار تاریخی موجود در محدودۀ شهرستان بیرجند به دورۀ اشكانیان باز می‌گردد. سنگ‌نوشته‌ها و سنگ - نگاره‌های كال جنگال و اِستاد تنگل در پیرامون بیرجند كه دیرینگی دوهزار ساله دارند، نشان می‌دهد كه خوسف واقع در 40 كیلومتری جنوب غربی بیرجند، ساتراپ نشین یكی از ایالتهای شرقی شاهنشاهی اشكانیان بوده، و مسیر اصلی خراسان به كرمان و جنوب ایران در آن روزگار از درون دره‌های این ناحیه می‌گذشته است (نک : سیما، 21؛ رضایی، 44-45؛ بهنیا، 132، 196، 383). همچنین سنگ نگاره‌های لاخ‌مزار در روستای كوچ در 29 كیلومتری جنوب شرقی بیرجند، حكایت از استیلای هپتالیان بر این ناحیه در روزگار قباد (سل 488-531م) پادشاه ساسانی دارد ( سیما، همانجا).
در روزگار انوشیروان (سل 531-579م) نواحی شرقی‌تر قهستان كه دربرگیرندۀ بیرجند امروزی نیز بوده است، از تسلط هپتالیان بیرون شد (نک : طبری، 2 /100-101). در دورۀ فتوحات اعراب در 30 ق یا به روایتی دیگر در 31 ق شهرهای قهستان به تصرف لشكر اسلام درآمد (نک : بلاذری، 567؛ طبری، 4 /301). تاریخ بیرجند در دورۀ اسلامی در ارتباط مستقیم با تاریخ قهستان (ه م) بوده است. ظاهراً هیچ‌كدام از جغرافیانویسان مسلمان پیش از یاقوت، از بیرجند نامی نبرده‌اند (لسترنج، 362). یاقوت نام این شهر را به صورت پیرچند از توابع قهستان آورده است (1 /783). مؤلف ناشناس تاریخ سیستان (ص 406) ذیل رویدادهای 684ق از بیرجند نام برده است.
بیرجند در دورۀ اسماعیلیان قهستان از پایگاههای آنان به شمار می‌رفته است (فرقانی، 68). نزاری قهستانی بیرجندی از شعرای اسماعیلی مذهب سدۀ 7ق، به دورۀ نفوذ اسماعیلیان نزاری در بیرجند تعلق دارد. او در پاره‌ای از اشعار خود بیرجند را ستوده است (صفا، 3 /731-732، 739). حمدالله مستوفی (ص 144) در سدۀ 8ق /14م بیرجند را قصبه‌ای با توابعی چند كه در كشتزارهای آن زعفران بسیار و اندكی غله حاصل می‌شده، و در روستاهای آن، انگور و دیگر میوه‌ها به دست می‌آمده، وصف كرده است. حافظ ابرو در سدۀ 9ق بیرجند را ناحیه‌ای كوچك شامل 3قریه و 35 مزرعه ذكر كرده است. بنا به گزارش او بیشتر مردم این ناحیه بازرگان بوده‌اند و آب آشامیدنی و كشاورزی آن از كاریز تأمین می‌شده است. او از كاریزی در بیرجند یاد كرده كه فاصلۀ میان مادر چاه تا مظهر كاریز 100 فرسنگ فاصله داشته است (2 /43).
در دورۀ تیموریان، بیرجند به سبب نزدیكی به هرات رو به پیشرفت گذاشت. وجود راههای تجاری كه از بیرجند می‌گذشت و به هرات می‌رسید، به این پیشرفت كمك فراوانی كرد. در دورۀ صفویه بیرجند یكی از منزلگاههای راه بازرگانی اصفهان به قندهار و هند بود (فرقانی، 69). در اواخر دورۀ صفویه بیرجند حاكم‌نشین ولایت قائنات شد و حكام آن كه از خاندان عَلَم بودند و خود را به اعراب بنی خزیمه منسوب می‌داشتند، در دورۀ فتنۀ افاغنه و لشكركشیهای نادرشاه اهمیت خاصی یافتند (یادداشتهای مؤلف؛ بهنیا، 138؛ احمدیان، 80). در 1144ق /1731م نادرشاه افشار امیر اسماعیل خان خزیمه را به حكومت قائنات منصوب كرد (منصف، 17). بیرجند كه تا این زمان قصبه‌ای بیش نبود، روز به روز بر وسعت و جمعیت آن افزوده شد و به‌تدریج به شهر تبدیل گردید (گنجی، 56).
در اوایل سدۀ 13 ق، زین العابدین شیروانی از بیرجند به عنوان «دارالملك قهستان» نام برده است. به گزارش او بیرجند در آن زمان قصبه‌ای شهر مانند با حدود 4هزار خانه بوده است (ص 173). در روزگار قاجاریان، توسعۀ شهر بیرجند به سبب كمبود آب به كندی صورت گرفت. در آن دوره كشتزارها و باغها به وسیلۀ آب تنها قنات نیمه شورشهر، به نام «قنات قصبه» آبیاری می‌شد و آب آشامیدنی اهالی از چندین آب انبار عمومی كه از آب كوه باقران پر می‌شدند، تأمین می‌گردید (یادداشتهای مؤلف؛ احمدی، 563).
در اوایل سدۀ 14 ق /20 م، با رونق گرفتن تجارت و اتصال خط آهن كراچی به زاهدان كه توسط انگلیس و در مسیر خط ارتباطی اروپا به هند صورت گرفته بود، موقعیت تجاری بیرجند بیش از پیش رونق گرفت و موجب تجمع تجار و صنعتگران در این شهر شد (احمدیان، 77). پس از این تاریخ بیرجند از طرفی مركز توزیع كالاهای هندی و اروپایی در منطقه، و از طرفی دیگر به محل صدور محصولات قائنات و خراسان بدل گشت؛ در نتیجۀ این تحول اقتصادی و گسترش فعالیتهای بازرگانی یكی از شعبه‌های مهم بانك شاهنشاهی ایران در آنجا تأسیس شد (گنجی، 57).
توسعۀ اقتصادی بیرجند بر اوضاع فرهنگی و اجتماعی این شهر نیز تأثیر مثبت گذاشت. در 1326ق مدرسۀ شوكتیه به همت امیر شوكت‌الملك علم، حاكم وقت بیرجند تأسیس شد. این مدرسه یكی از قدیم‌ترین مدارس به سبك نوین در ایران به شمار می‌رود (منصف، 111-112).
در سالهای جنگ جهانی اول، بیرجند مركز ستاد فرماندهی سپاهیان انگلیسی ـ هندی شد كه در نواحی شرقی ایران مستقر بودند. این عامل در تحولات بعدی بیرجند اثر عمیقی بر جای گذاشت، چنان كه پس از پایان جنگ جهانی اول امیر شوكت الملك علم از لوله‌هایی كه نیروهای انگلیسی برای لوله‌كشی اردوگاههای نظامی خود به جای گذاشته بودند، با صرف مبلغ هنگفتی در 1302ش مبادرت به لوله‌كشی آب در شهر بیرجند كرد. بیرجند نخستین شهر ایران بود كه آب آشامیدنی مردم آن از طریق لوله‌كشی آب تأمین می‌شد (همو، 133-134؛ یادداشتهای مؤلف).
با احداث راه آهن سراسری و تغییر مسیر نقل و انتقال كالاهای تجاری، بیرجند موقتاً رونق گذشتۀ خود را از دست داد؛ اما بروز جنگ جهانی دوم و ساخت راه ارتباطی زاهدان - باجگیران كه در كمك - رسانی به ارتش شوروی با راه آهن سراسری رقابت می‌كرد، باعث رونق اقتصادی و توسعۀ شهر در سالهای پس از 1320 ش گردید. این وضع كه از آن زمان تا كنون با نوساناتی ادامه یافته، بیرجند را از نظر وسعت، جمعیت، اهمیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی به صورت بزرگ‌ترین شهر و مركزِ خراسان جنوبی درآورده است (یادداشتهای مؤلف).
مآخذ
احمدی، احمد، «شهرستان بیرجند»، یغما، تهران، 1334ش، س 8، شم 1؛ احمدیان، محمدعلی، جغرافیای شهرستان بیرجند، مشهد، 1374ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق / 1987م؛ بهنیا، محمدرضا، بیرجند نگین كویر، تهران، 1380ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ تاریخ سیستان، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314ش؛ توكلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به كوشش درتئا كراوولسكی، ویسبادن، 1982م؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق /1913م؛ رضایی، جمال، بیرجند نامه، به كوشش محمود رفیعی، تهران، 1381ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، سنایی؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان خراسان، شهرستان بیرجند، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سیمای میراث فرهنگی شهرستان بیرجند، به كوشش رقیه زعفرانلو و حمزه حمزه، تهران، 1382ش؛ صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378ش؛ طبری، تاریخ؛ فرقانی، محمدفاروق، تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (بیرجند)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1363ش، ج 76؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ گنجی، محمدحسن، «انحطاط شهر بیرجند»، یادگار، تهران، 1325ش، س 3، شم 2؛ منصف، محمدعلی، امیرشوكت الملك علم (امیرقائن)، تهران، 1354ش؛ نشریۀ عناصر تقسیماتی به همراه مراكز، دفتر تقسیمات كشوری، وزارت كشور، تهران، 1381ش؛ نقشۀ تقسیمات كشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم 294؛ یاقوت، بلدان؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز: