بیاض
بَیاض، كتابی برای گردآوری مجموعۀشعرها، دعاها و مطالب گوناگون. واژۀ بیاض در معانی سفیدی و نوشتن با خط واضح از روی مسوده (داعی‌الاسلام، 1 /787)، پاك‌نویس كردن (بیهقی، 180؛ انوری، 171، 173؛ یوسفی، 222) و نیز كتابچۀ سفید نانوشته و آنچه برای یادداشت در بغل گذارند (نفیسی، 1 /673) و مترادف با جُنگ و سفینه (افشار، 58)، مرقّع، جریده، كشكول، دستور، گلدسته، گنجینه، تذكار و مجموعه ( ایرانیكا، III /886) نیز به كار رفته است؛ نیز می‌توان گفت نوعی از كتاب است كه بهترین سروده‌ها، نغزترین حكایتها، نادرترین كلمات و شیواترین نمونه‌های نثر را در بردارد و آینۀ ذوق گردآورندۀ آن است (نک : افشار، 275).
بیاضها قطع كوچك جیبی و اغلب جلد چرمین داشتند و از عرض شیرازه‌بندی می‌شده‌اند ( ایرانیكا، همانجا). یكی از كهن‌ترین نمونه‌های بیاض، حاوی مجموعۀ سروده‌ها از سدۀ 7 یا اوایل سدۀ 8ق است كه در بخش نسخه‌های خطی كتابخانۀ دولتی شهر مدرس نگهداری می‌شود. این بیاض با دقت تمام، از روی سروده‌های شاعران ایرانی، از شهید بلخی تا سعدی و همام تبریزی گرد آورده شده، و محمد بن یغمور به سفارش دانشمندی بزرگ در شهر ترمذ آن را به خط نسخ نوشته است (عابدی، 449).
از دوران فیروزشاه تغلق (752-790ق /1351- 1388م) بیاضی با عنوان مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف بر جا مانده است كه نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا و نسخه‌ای دیگر در دانشگاه كابل نگهداری می‌شود (همو، 451). این بیاض كه گردآوردۀ سیف جام هروی، از عروض‌دانان نامی آن روزگار است، سروده‌های شاعرانی چون جمال‌الدین استاجی، حمید توكلی سنامی و ملك عزیزالله بسطامی را در بردارد كه در منابع دیگر حتى نامی از آنان نمانده است (همانجا).
نمونۀ شناخته شدۀ بیاضهای سدۀ 8ق، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار تألیف محمد فرزند بدرالدین جاجرمی است كه در 741ق تنظیم شده است و به اعتقاد نذیر احمد (نک : همو، 452-453)، مؤلف آن را از بیاضی به همین نام از كلاتی اصفهانی كه اثر خود را در 702 ق گرد آورده بوده، برگرفته است. یگانه نسخۀ بیاض كلاتی اصفهانی در كتابخانۀ دانشگاه اسلامی علیگره محفوظ است. در كتابخانۀ دولتی رضا ــ در رامپور اوتارپرادش ــ بیاضی با عنوان تذكرۀ السلاطین یا مجموعۀ اشعار بر جای مانده كه غلامحسین جوسوری آن را گرد آورده است. این بیاض در دو مجلد تنظیم شده كه فقط مجلد دوم آن در دست است و نسخۀ موجود آن در 1266ق از روی نسخۀ اصلی نوشته شده است. این متن حاوی سروده‌های پادشاهان صفوی، امرای گیلان، دكن و نیز سلاطین پیشین، وزرا، امرا و اطبای مقرب پادشاهان، برخی از دوستان معاصر و استادان سلف است و در آن اشعار ناشناخته‌ای از دقیقی، عنصری، فرخی، قطران تبریزی، ابوالفرج رونی، مسعود سعد سلمان، امیر معزی، عبدالواسع جبلی، سیدحسن غزنوی، سوزنی، رشید وطواط، انوری، نظامی و عبید زاكانی به چشم می‌خورد (همو، 454-455) و از جدیدترین بیاضهای شعری است.
بیاض تاج‌الدین احمد وزیر مجموعه‌ای است كه در 782 ق / 1380 م گردآوری شده است. تاج‌الدین احمد مقارن با حكومت شاه شجاع مظفری (حك 759-786 ق) در فارس می‌زیسته، و در این بیاض، مجموعه‌ای از مطالب گوناگون در زمینۀ ادبیات، حدیث، شعر، عرفان و تصوف، ریاضیات، تاریخ، دین، فلسفه، كلام، طنز و معما به زبان فارسی و عربی گرد آورده است. اهمیت این جنگ در تفصیل و اشتمال بر نام و سروده‌ها و نمونه‌های نثر شاعران و نویسندگان نامدار و بی‌نام و نشان ایرانی و عرب است (نک : زمانی علویجه، 1 /7، 11-13). نسخۀ عكسی این بیاض در 1353ش به كوشش ایرج افشار در اصفهان به چاپ رسید.
صرف‌نظر از مجموعه‌های ادبی، نسخه‌های بیاض طب، دعا و نوحه و مرثیه و تعزیه نیز از سده‌های پیشین بر جای مانده است. به نوشتۀ همایونی تعزیه‌خوانها، همچون دیگر مباشران مرثیه و دعا و نوحه، بیاضهایی فراهم می‌آورده‌اند (ص 64).
در سده‌های 13 و 14ق گردآوری سروده‌های شاعران متعدد با عنوان بیاض در ماوراءالنهر متداول شد. امروزه نیز در ادبیات تاجیكی، چاپ مجموعۀ سروده‌های شاعران، یادآور همان سنت است («دائرة المعارف ... 1»، I /228).
در زبان اردو نیز مجموعه‌های شعر و مرثیه را بیاض می‌خوانند (آقابزرگ، 3 /169-170؛ نقوی، 1 /257). در دورۀ صفویان، اصطلاح بیاض به نسخۀ پاك‌نویس شدۀ نوشته‌هایی (ارقامی) اطلاق می‌شد كه به امر شاه فراهم می‌آمد (قائم‌مقامی، 76). همچنین بیاض، عنوان نوعی خط كوفی است كه برای نوشتن قرآن، احادیث، روایات و ادعیه به كار می‌رفته است (رفیعی، 10).
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ افشار، ایرج، مجموعۀ كمینه، تهران، 1354ش؛ انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، 1355 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به كوشش علی‌اكبر فیاض، مشهد، تهران، 1350ش؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1362ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، تاریخ خط و خطاطان، تهران، 1345ش؛ زمانی علویجه، علی، مقدمه بر بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، قم، 1381ش؛ عابدی، امیرحسن، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، سی و شش خطابه، هشتمین كنگرۀ تحقیقات ایرانی (كرمان)، دفتر دوم، به كوشش محمدروشن، تهران، 1358 ش؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، 1350 ش؛ نفیسی، علی‌اكبر، فرهنگ، با مقدمۀ محمدعلی فروغی، تهران، 1343 ش؛ نقوی، حسین عارف، برّ صغیركی امامیه مصنفین كی مطبوعه تصانیف اور تراجم، اسلام‌آباد، 1376 ش؛ همایونی، صادق، تعزیه و تعزیه‌خوانی، تهران، 1353 ش؛ یوسفی، غلامحسین، حاشیه بر گلستان سعدی، تهران، 1368 ش؛ نیز: