بولاق
بولاق، شهری تاریخی در فاصلۀ دو كیلومتری قاهرۀ كهن، واقع بر ساحل غربی رود نیل كه به روزگار ممالیك و عثمانیها بندر قاهره به شمار می‌رفت و در سدۀ 13ق /19م به‌سبب چاپخانه‌اش شهرت داشته است. زبیدی این كلمه را بُلاق (به ضم باء) و در زبان عامه، بولاق نوشته است (نک : تاج... ، ذیل بلق)، اما محمد رمزی شكل درست این كلمه را بِلاق (به كسر باء) و آن را واژۀ قدیم مصری به معنی لنگرگاه یا اسكله دانسته است (2(3) /9).
براساس روایت مقریزی، مَقس در ساحل نیل تا اوایل روزگار ایوبیان، بندر قاهره بود. پس از 570ق /1174م در زمان صلاح‌الدین ایوبی (حك 564 -589ق /1169-1193م) رود نیل از محلی موسوم به جزیرۀ الفیل پس رفت و آب نیل كه از باروی قاهره تا مقس منتهی می‌شد، كاهش یافت و ریگزارها و جزایری پدید آمد كه سال به سال افزایش می‌یافت و در آنجا نی و علف می‌رویید و ممالیك سلطانی برای تیراندازی بدانجا می‌رفتند ( الخطط، 2 /130-131)؛ اما از نوشتۀ ابن تغری بردی (7 /307، نیز 308-309، حاشیه؛ زكی، 133) برمی‌آید كه این دگرگونیها در ساحل رود نیل در 680ق /1281م در زمان سیف‌الدین قلاوون (حك 678-689ق /1279-1290م) پیدا شده است.
در 713ق /1313م در زمان ملك ناصر محمد بن قلاوون (دورۀ سوم حك 709-741ق /1309-1340م) امرا، لشكریان، درباریان، بازرگانان و عامۀ مردم در آبادانی این زمین كوشیدند و بولاق در همین روزگار پی افكنده شد و به زودی مردم در آنجا، در كنار نیل خانه‌هایی ساختند و به تدریج باغها، كشتزارها، قصرها، بازارها، مساجد و حمامها نیز احداث كردند و این ناحیه چنان آبادان شد كه قیمت برخی املاك به حدود 100 هزار درهم نقره رسید (مقریزی، همان، 2 /131).
ملك ناصر محمد بن قلاوون در 725ق /1325م «ترعۀ ناصری» را حفر كرد كه قاهره را از بولاق جدا می‌ساخت (همانجا؛ EI2)؛ سپس دو سوی این ترعه نیز آباد گردید و باغها، خانه‌ها، قصرها، مساجد، بازارها و حمامها ساخته شد و كوچه‌ها و خیابانها در اطراف آن پدید آمد. در 806ق /1403م آب نیل از ساحل بولاق عقب رفت و در نتیجۀ آن بولاق كنونی شكل گرفت و عمارتها رو به افزایش گذاشت و چندین اقامتگاه جدید بنا گردید (مقریزی، همانجا). اما ابن ظهیره (د ح 888ق / 1483م) آغاز بنای كاخها و خانه‌های بولاق در ساحل نیل را به ایام ملك مؤید شیخ، سلطان مملوكی (815 -824ق /1412-1421م) نسبت داده است (ص 202).
بولاق از همان آغاز تأسیس، تفرجگاه اعیان و بازرگانان گردید (نک : مقریزی، همانجا) و در دورۀ ممالیك به اوج پیشرفت و آبادانی رسید و ساختمانها و تأسیسات شهری و تمدنی بسیاری بنیاد نهاده شد. از با شكوه‌ترین قصرهای آنجا قصر مقر اشرف جمالی، قصر بارزی، قصر باسطی، قصر بزانجیه (برانجیه)، قصر حجازیه، قصر شرقی، قصر طنبدیه و خاجیه است كه به دولتمردان و درباریان مملوكی تعلق داشت (ابن ظهیره، 202-203). نورالدین علی بن محمد طنبدی (د 836ق /1433م) از تجار بزرگ، بازاری سرپوشیده با یك اقامتگاه در بولاق بنا كرد (نک : حبشی، 3 /267). مساجد بسیاری نیز در بولاق تأسیس شد كه از آن جمله است: جامع الفخر (تأسیس: ح 730ق، اكنون با نام جامع ابی العلاء برپاست)؛ جامع خطیری (تأسیس: 737ق، اكنون به همین نام باقی است) كه آن را امیر اَیدَمر خطیری دوادار ساخت و جامع التوبه نام نهاد و در آنجا كتابخانه‌ای تأسیس، و حلقۀ درسی برای فقهای شافعی برقرار كرد و اوقاف و دو اقامتگاه بدان اختصاص داد (مقریزی، همان، 2 /311-312؛ ابن تغری بردی، 9 /118، 202، نیز 45، 202، حاشیه)؛ جامع اَسیوطی (تأسیس: قبل از 749ق) كه بعداً به جامع ابن بارزی معروف گردید (مقریزی، همان، 2 /315-316؛ نیز نک : ابن ایاس، 2 /52)؛ جامع تاج‌الدین (تأسیس: قبل از 786ق) (همو، 1(2) /357). بعدها احمد بن عمر مصری دیربی (د 1151ق /1738م) تحفۀ المشتاق فیما یتعلق بالسنانیۀ و مساجد بولاق را دربارۀ مسجدهای بولاق تألیف كرد (بغدادی، 1 /258).
مدرسۀ زین‌الدین استادالدار (تأسیس: 853ق) و مدرسۀ جیعانیه (جعانیه) یا مدرسۀ سعدیه منسوب به ابن جیعان سعدالدین ابراهیم بن عبدالغنی (د 864ق /1460م) از مدارس مشهور بولاق در عصر ممالیك است (ابن تغری بردی، 15 /405، 16 /118، 212؛ ابن ظهیره، 203).
بولاق از سدۀ 8ق /14م بندر مهم و گذرگاه قاهره در ساحل نیل بود (نک : ابن صیرفی، انباء... ، 71، نزهۀ... ، 1 /53؛ ابن ایاس، 1(2) /324، 325، 488) و به لحاظ این موقعیت، بندری تجارتی شد كه كشتیهای حامل غله در ساحل آن پهلو می‌گرفتند (نک : ابن قاضی شهبه، 3 /578؛ ابن صیرفی، انباء، 205، نزهۀ، 3 /180، 239). در ساحل بولاق محلی بود به نام خُصّ الكیاله كه عده‌ای كارگزار و تحصیلدار مالیاتی آنجا مستقر بودند. خص الكیاله محل انحصاری فروش غلات، و جایگاه اخذ مالیات غله بود (مقریزی، همان، 1 /88 -89، 2 /131؛ ابن تغری بردی، 9 /44، 45، نیز 44، حاشیه). بولاق همچنین پایگاهی برای عملیات دریایی ممالیك مصر بود و تجارت چوب، فعالیت كارگاههای ساخت كرجی را رونق می‌بخشید.
سلطان سلیم عثمانی هنگام فتح مصر در 923ق /1517م با موكبی پرشكوه وارد قاهره شد و سپس در جایگاهی كه در بولاق برای او مهیا كرده بودند، پیاده شد. در نبردی سخت كه در بولاق روی داد، لشكریان عثمانی ممالیك را شكست دادند و قاهره به تصرف سلطان عثمانی درآمد (دهمان، 285-286). به گزارش اولیاچلبی، بولاق در سدۀ 11ق / 17م به روزگار عثمانی، 45محله، 700‘6 خانه، حدود 400 مسجد، 11 مدرسه، 6 دارالقراء، 3 دارالحدیث، 40مكتب‌خانه، 1600 دكان، 20 انبار، 73 كاروان‌سرا، و 6 حمام داشت .(X /291-295) اكنون از 12 سبیل (محل آبخوری) دورۀ عثمانی و نیز از حمامها، برخی باقی است. از سدۀ 9ق /15م تا پایان دورۀ عثمانی، وكاله (كاروان‌سرا)های بسیاری ساخته شده كه برخی از آنها ثبت گردیده است (نک : «دائرة‌المعارف...»، VI /387).
ساواری، سیاح و مستشرق فرانسوی در 1191ق /1777م بندر بولاق قاهره را وصف كرده است كه صدها كشتی در آنجا لنگر می‌اندازند و دارای كاروان‌سراهایی برای اقامت بازرگانان بیگانه و انبار كردن كالاهاست (نک : عنان، 232). بولاق در اواخر سدۀ 12ق با احداث راهی كه آن را به ازبكیه می‌پیوست، ترقی و توسعه یافت (زكی، 134). این شهر در حدود سال 1215ق /1800م نزدیك 24 هزار نفر جمعیت و 24 مسجد داشت؛ از آن جمله مسجد ابی‌العلاء، زیارتگاه مردم و محل جشن میلاد پیامبر(ص) بود (EI2).
در پی لشكركشی ناپلئون به مصر، بولاق رو به ویرانی نهاد كه بعداً محمدعلی پاشا آن را بازسازی كرد («دائرة‌المعارف»، همانجا). محمدعلی‌پاشا خدیو مصر (حك 1220-1264ق /1805- 1848م) در 1222ق از سوی سلطان محمود عثمانی مأمور مبارزه با وهابیان و بازپس‌گیری مكه و مدینه شد. وی برای ساخت كشتیهای جنگی دستور داد چوب از جاهای مختلف به كارگاههای بولاق منتقل كنند (فرید، 406-407). وی همچنین برای ایجاد تحولی نوین در مصر كارگاههای ریخته‌گری در بولاق دایر كرد (EI2) شهرت عمدۀ این شهر در دورۀ اخیر به‌سبب استقرار مطبعۀ بولاق (ه م) در آنجاست كه پس از حملۀ ناپلئون به مصر (1213ق /1798م)، برای رفع نیاز ارتش و دوایر حكومتی و همچنین رقابت با چاپخانۀ دولتی عثمانی در استانبول (مطبعۀ عامره)، توسط محمد علی پاشا تأسیس شد. این چاپخانه عاملی مهم در خیزش نوین بود و در آنجا كتابهای بسیاری به زبانهای عربی، تركی، فارسی و اروپایی به چاپ رسیده است؛ اما چندی بعد به دلیل پیشرفت سریع چاپخانه‌های خصوصی، بولاق جای خود را به قاهره داد (EI2؛ «دائرة‌المعارف»، VI /387-389؛ سركیس، «الف»).
بولاق از زمان احداث (713ق /1313م) تا زمان سعید پاشا، والی مصر (1270-1280ق /1854-1863م) كه نخستین خط آهن را در 1272ق /1856م میان اسكندریه و قاهره كشید، بندر شهر قاهره باقی ماند و از آن پس از اهمیت و موقعیت آن كاسته شد (همانجا). از زمان خدیو اسماعیل (1280-1296ق /1863-1879م) بولاق قدیم توسعه یافت و ساختمانهایش به شهر قاهره پیوست. امروزه بولاق یكی از بخشهای اداری استان قاهره است (همانجا؛ رمزی، 2(1) /4).
محلی دیگر كه یاقوت از آن با نام مُنْیۀ بولاق یاد كرده است (4 /675) و در 133ق /751م از سوی صالح بن علی، والی خلیفه سفاح عباسی در مصر، به اَسوَد بن نافع فِهری اقطاع داده شد (مقریزی، الخطط، 1 /304، المقفی...، 2 /192-193)، پیش از بنیان‌گذاری بولاق قاهره وجود داشته، و در مقابل آن واقع بوده است. پس از اقامت ابومحمد یوسف بن عبدالله تكروری، شیخ صاحب كرامات در آنجا، در زمان العزیز فاطمی (حك 365-386ق /976-996م) به بولاق تكروری معروف گردید و بعدها در شمار روستاهای جیزه درآمد (نک : مقریزی، الخطط 2 /131، 326؛ اكنون بولاق الدكرور از توابع مدیریۀ جیزه است). این روستا كه در ساحل غربی نیل در شمال روستای دقی واقع است، در زمان ممالیك به امرای لشكری اقطاع داده می‌شد (نک : ابن جیعان، 142؛ نیز نک : رمزی، 2(3) /9-10).
مآخذ
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به كوشش محمدمصطفى، قاهره، 1402- 1404ق /1982-1984م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن جیعان، یحیی، التحفة السنیة باسماء البلاد المصریة، به كوشش برنهارد موریتس، قاهره، 1898م؛ ابن صیرفی، علی، انباء الهصر بابناء العصر، به كوشش حسن حبشی، قاهره، 1970م؛ همو، نزهۀ النفوس و الابدان، به‌كوشش حسن حبشی، قاهره، 1970-1973م؛ ابن ظهیره، الفضائل الباهرة، به كوشش مصطفى سقا و كامل مهندس، قاهره، 1969م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكر، تاریخ، به كوشش عدنان درویش، دمشق، 1977م؛ بغدادی، ایضاح؛ تاج العروس؛ حبشی، حسن، تعلیقات بر نزهة النفوس و الابدان (نک : هم، ابن صیرفی)؛ دهمان، محمداحمد، العراك بین الممالیك و العثمانیین الاتراك، دمشق، 1406ق / 1986م؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة، قاهره، 1994م؛ زكی، عبدالرحمان، القاهرة، قاهره، 1386ق /1966م؛ سركیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق /1928م؛ عنان، محمدعبدالله، مصرالاسلامیة، قاهره، 1388ق /1969م؛ فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، به كوشش احسان حقی، بیروت، 1403ق؛ مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، 1312ق؛ همو، المقفی الكبیر، به كوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411ق /1991م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: