بنگلادش

بَنْگْلادِش، كشوری در شرق شبه قارۀ هند در جنوب آسیا. بنگلادش اصلاً بخش شرقی ایالت بنگال هند، یا بنگال شرقی است كه در 1326ش / 1947م به هنگام تجزیۀ هند و تشكیل پاكستان، جزو قلمرو این كشور جدید درآمد. در 1350ش / 1971م پس از جنگ داخلی پاكستان، بنگال شرقی جدا شد و با عنوان «جمهوری خلق بنگلادش» استقلال و رسمیت یافت (بیندرا، 77؛ اسعدی 2 / 3). 
بنگلادش با مساحتی حدود 570‘147كمـ 2، بین °20 و ´34 تا °26 و ´38 عرض شمالی و °88 و ´1 تا °92 و ´41 طول شرقی واقع است (علیزاده، 1). این كشور حدود دوسوم ایالت بنگال (ه‍ م) را كه پیش از تجزیۀ هند در 1947م بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین ایالت شبه قاره بود، در برمی‌گیرد. 
بنگلادش در مصب رودهای گنگ، براهما پوترا و مگنا ــ 3 رود اصلی این كشور ــ در ساحل خلیج بنگال قرار دارد و طول سواحل و اراضی دلتایی و مصبی آن 547 كمـ است. این كشور از غرب و شمال به هند، از شرق به میانمار (برمه) و از جنوب به خلیج بنگال محدود است (همو، 3، 4). بنگلادش از نظر زمین‌شناسی به 3منطقه تقسیم می‌شود: 1. تپه‌ها كه در بخش چیتاگُنگ در جنوب شرقی قرار دارد؛ 2. سرزمینهای مرتفع كه شامل ناحیۀ مدهوپور در شمال داكا، و باریند در شمال غربی است؛ 3.جلگه‌ها كه 90٪ مناطق بنگلادش را تشكیل می‌دهند (همو، 1-2؛ فرزین‌نیا، 5-6؛ عبدالكریم، 33). جلگۀ بنگال كه به جلگۀ سفلای هند و گنگ نیز معروف است، بزرگ‌ترین دلتای جهان است (اسعدی، 2 / 5). 
آب و هوای بنگلادش به سبب نزدیكی به خط استوا و وجود بارانهای موسمی، گرم و مرطوب است. مدّ شدید خلیج بنگال، آب شدن برفهای هیمالیا و بارانهای شدید، حدود نیمی‌ از سطح زمینهای پست را به زیر آب می‌برد («دائرةالمعارف ...»، II / 359؛ اسعدی 2 / 6) و خسارت جانی و مالی و ویرانی بسیار پدید می‌آورد (برای فصول و دوره‌های بارندگی در بنگلادش، نک‍ : فرزین‌نیا، 9، 14). 
17٪ بنگلادش جنگل است و سراسر زمینهای جنگلی را گیاهان متنوع پوشانده است (علیزاده، 3). در 1378ش / 1999م جمعیت بنگلادش 126میلیون تن بوده است. كه از این لحاظ هشتمین كشور جهان، و از جهت تراكم نخستین كشور به شمار می‌رود (همو، 4؛ بریتانیكا، .(II / 687 تراكم جمعیت در اطراف داكا به 875تن در هر كمـ 2 می‌رسد («بنگلادش»، جمعیت). بنگلادش از نظر میزان رشد جمعیت (72 / 1٪) دوازدهمین، از نظر موالید و باروری (9 / 24٪) ششمین، و از بابت نرخ آمار مرگ‌ومیر (6 / 7٪) سومین كشور جهان است (علیزاده، همانجا). بیشتر جمعیت این كشور روستانشین هستند. در 1998م، جمعیت شهرنشین بنگلادش حدود 20٪ بوده است («بنگلادش»، همانجا). میلیونها نفر از مردم نیز در قایقها و روی آب رودخانه زندگی می‌كنند (اسعدی، 2 / 9). 
بنگلادش به 4 ایالت چیتاگنگ، داكا، كولنا(خولنا) و راج‌شاهی، 21منطقه و 64 «زیلا» تقسیم شده است (عبدالكریم، همانجا؛ فرزین‌نیا، 174). داكاپایتخت بنگلادش،كولنا، چیتاگنگ وناراین گنج بزرگ‌ترین شهرهای كشورند (GSE, XVII / 12).
بنگالیها ظاهراً در اصل از نژاد نِگریتو و دراویدی بودند كه در طول زمان با سایر اقوامی ‌كه به این سرزمین مهاجرت كرده‌اند، درآمیخته‌اند. بومیان استرالیایی نخستین، و آریاییها دومین گروه مهاجران به این سرزمین به شمار می‌روند. گفته‌اند: روند آریایی شدن مردم این منطقه از حدود 3 هزار سال پیش شروع شد (اسعدی، 2 / 11-12؛ عبدالكریم، 36،34 ). بیش از 98٪ مردم این كشور بنگالی هستند كه با نژادهای ترك و سامی، به ویژه در نواحی ساحلی، اختلاط یافته‌اند. 2٪ بقیه را نیز بهاریها و تیره‌هایی از قبایل مختلف تشكیل می‌دهند (اسعدی، نیز GSE، همانجاها). حدود 12گروه قومی‌ ـ زبانی دیگر كه از جهت نژاد، ناهمگون با بنگالیها و بیشتر از نظر مشخصات چهره و زبان به میانماریها نزدیكند، در تپه‌ها و ارتفاعات چیتاگنگ زندگی می‌كنند (اسعدی، 2 / 12). 
زبان رسمی ‌بنگلادش، بنگالی است كه از زبانهای هند و اروپایی، و دارای لهجه‌های متفاوتی است («بنگلادش»، زبان؛ برای اطلاع بیشتر، نک‍ : ه‍ د، بنگال). حدود 85٪ مردم بنگلادش مسلمانند و این كشور پس از ‌اندونزی از جهت جمعیت دومین كشور مسلمان جهان به شمار می‌رود. بعد از مسلمانان، بیشترین جمعیت از آن هندوهاست. بوداییها، مسیحیان و قبایلی با آیینهای خاص از اقلیتهای دینی بنگلادش هستند GSE)، مانجا). 
تاریخ بنگلادش (درباره تاریخ این سرزمین تا تشكیل پاكستان در 1947م، نک‍ : ه‍ د، بنگال؛ نیز برای پیش از استقلال، نک‍ : ه‍ د، پاكستان). مقارن تجزیۀ شبه قاره، دو نظر متفاوت قومی‌ و دینی در مورد بنگال وجود داشت. قوم‌گرایان خواهان تشكیل كشوری مستقل بودند، اما حزب مسلم لیگ و طرفدارانش، به رهبری محمدعلی جناح تشكیل كشوری متعلق به مسلمانان شبه قاره و از جمله بنگال را می‌خواستند. سرانجام دولت انگلیس با صدور اعلامیه‌ای در 3 ژوئن 1947، قسمتی از هند را با عنوان كشور پاكستان از این سرزمین جدا كرد. در 14 اوت همان سال بنگال شرقی با بخش اعظم ایالت آسام به قلمرو پاكستان افزوده شد (اسعدی، 2 / 28-29؛ پراكهار، 267؛ عبدالكریم،65) و پس از آن عمدتاً آن نواحی را پاكستان شرقی می‌خواندند. 
ایالت بنگال پیش از تقسیم شبه قاره، تأمین‌كنندۀ تولیدات كشاورزی بود و صنایع هند در بنگال غربی و عمدتاً در كلكته متمركز شده بود. پس از تجزیه نیز بسیاری از سرمایه‌داران و صنعتگران مسلمان هند به پاكستان مهاجرت كردند. اما اختلاف فاحشی میان پاكستان شرقی و غربی به لحاظ برخورداری مردم از مزایای اقتصادی و مشاركت در حكومت مركزی وجود داشت، چنان كه حدود 80 تا 85٪ مقامات و مشاغل دولتی در اختیار شهروندان پاكستان غربی بود (اسعدی، 2 / 46؛ بورك، 423؛ كلیر...، III / 557). افزون‌بر این اختلاف، مخالفت مردم بنگال با رسمیت یافتن و سراسری شدن زبان اردو، و علاقه به حفظ زبان بنگالی (نک‍ : پراكهار، 268، 266)، موجب ناخشنودی مردم پاكستان شرقی از حكومت مركزی شد. درحالی‌كه حدود 54٪ مردم كشور به زبان بنگالی و40٪ به زبانهای دیگر شبه قاره، و تنها 6٪ به زبان اردو سخن می‌گفتند. محمد علی جناح در مارس 1948 در داكا اعلام كرد كه زبان ملی پاكستان، زبان اردوست. این كار خشم و اعتراض شدید دانشجویان را برانگیخت. در 1952م نیز خواجه نظام‌الدین نخست وزیر وقت پاكستان، دوباره زبان اردو را زبان رسمی ‌و ملی خواند و این بار مردم پاكستان شرقی دست به تظاهرات گسترده زدند (بهویان، 25-24؛ بورك، 423-424). سرانجام در 1335ش / 1956م، دولت پاكستان به ناچار زبان بنگالی را به‌عنوان یكی از زبانهای رسمی‌ كشور پذیرفت (پراكهار، 270؛ فرزین‌نیا، 64). 
در انتخابات ایالتی پاكستان شرقی در 1954م، جبهه‌ای متحد متشكل از احزاب پاكستان شرقی اكثریت قاطع كرسیها را به دست آورد و به این طریق حكومت جبهه متحد به رهبری فضل‌الحق تشكیل شد؛ اما به سبب اختلاف میان بنگالیها و غیر بنگالیهای پاكستان شرقی پس از مدتی از سوی دولت مركزی منحل شد (بهویان، 29؛ فرزین‌نیا، 149). شیخ مجیب الرحمان، رهبر برجسته عوامی لیگ در فوریۀ 1966، با انتشار بیانیه‌ای خواهان تغییرات اساسی در ساختار قدرت پاكستان و خودمختاری پاكستان شرقی شد (بورك، 424؛ بهویان، 100-101,29؛ بیندرا، 175)؛ ولی در مارس همان سال به دستور ژنرال ایوب خان رئیس‌جمهور پاكستان، توقیف گردید. 
پس از بر كناری ایوب خان در 1348ش / 1969م، ژنرال محمد یحیی خان زمام امور را در دست گرفت و به مرد پاكستان شرقی اطمینان داد كه نابرابری میان دو بخش پاكستان را از بین خواهد برد. در پی آن از 1970م فعالیتهای سیاسی آزاد شد (علیزاده، 12؛ بهویان، 129)، اما پس از پیروزی قاطع حزب عوامی ‌لیگ به رهبری مجیب الرحمان در انتخابات دسامبر 1970 در پاكستان شرقی (احراز 158 كرسی از 160كرسی)، یحیی خان بار دیگر فعالیتهای سیاسی را ممنوع كرد (بورك، 424-426؛ بهویان، 147؛ « كلیر»، همانجا) و شیخ مجیب الرحمان دستگیر، و به پاكستان غربی منتقل گردید. تظاهرات مردم پاكستان شرقی به ویژه در داكا، به شدت توسط نیروهای پاكستان غربی سركوب شد، با این همه، در 28مارس 1971 نیروهای شورشی پاكستان شرقی تحت فرمان ضیاءالرحمان، در چیتاگنگ اعلام استقلال كردند. رهبران عوامی ‌لیگ بی‌درنگ در تبعید دولت تشكیل دادند و مجیب الرحمان را كه هنوز در حبس به سر می‌برد، رئیس جمهور بنگلادش خواندند (اسعدی، 2 / 33؛ علیزاده، 13). در حالی كه جنگ داخلی میان نیروهای پاكستان شرقی و غربی ادامه داشت، در این میان دول خارجی نیز هر یك به اقتضای مصالح سیاسی و منافع اقتصادی خود عمل می‌كردند (نک‍ : بورك، 428-433؛ رضوی،189 -188؛ پراكهار، 266).

پس از چند ماه هند به در خواست كمك سران بنگال پاسخ مثبت داد و با پاكستان وارد جنگ شد. در 16 دسامبر 1971 نیروهای متحد بنگالی و هندی، ارتش پاكستان را عقب راندند و بنگلادش رسماً به عنوان یكصد و سی و نهمین كشور مستقل جهان شناخته شد (اسعدی، 2 / 34). 
بنگلادش در این دوره با مشكلات بسیار مواجه بود. اقتصاد ضعیف، حوادث ویرانگر طبیعی، كمبود نیروهای متخصص، پیامد جنگهای داخلی ( كلیر، همانجا)، درگیریها و اختلافات و بی‌ثباتی سیاسی از آن جمله بودند. به دنبال اختلاف شدید سیاسی میان احزاب، مجیب الرحمان در دی 1353 / ژانویۀ 1975 نظام جمهوری اعلام كرد و خود را رئیس جمهور خواند (اسعدی، 2 / 35)، اما در اوت همین سال در پی كودتای گروهی از افسران ارتش كه به پاكستان تمایل داشتند، همراه همسر و 5 فرزندش به قتل رسید (همو، 2 / 36؛ فرزین نیا، 69). 
كشاكش شدید میان سیاستمداران و نظامیان بنگلادش، صحنۀ سیاسی این كشور را بیش از پیش دستخوش آشفتگی و تحولات پی‌درپی كرد. این تحولات معمولاً با حبس و اعدام رهبران مخالف تؤم بود، چنان كه ضیاءالرحمان، رئیس جمهور بعدی نیز به قتل رسید، و جانشین او عبدالستار نیز بر اثر كودتای ژنرال ارشاد بركنار شد. ژنرال ارشاد نخست فرمانده كل حكومت نظامی ‌و سپس نخست وزیر اعلام شد و محمد احسان‌الدین جودهری به ریاست جمهوری منصوب گردید (1982م). اما ارشاد در دسامبر 1983 خود رشته امور را به عنوان رئیس جمهور در دست گرفت (اسعدی، 2 / 38-40). وی پس از حدود 7سال حكومت، بر اثر تظاهرات احزاب مخالف و دانشجویان در اواخر سال 1990م به ناچار استعفا داد و قاضی شهاب‌الدین احمد به طور موقت ریاست جمهوری را در دست گرفت. دولت وی زمینه را برای یك انتخاب آزاد پارلمانی آماده كرد. 
در انتخابات 1370ش / 1991م احزاب ناسیونالیست بنگلادش اكثریت آراء را به دست آوردند و بیگم خالده ضیاء، بیوۀ ضیاءالرحمان به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. لایحۀ اصلاح قانون اساسی در همین سال با اكثریت آراء مردم به تصویب رسید و بیگم خالده ضیاء رئیس دولت شد. وی از این تاریخ تا انتخابات 2001م 3 دورۀ متوالی با اكثریت آراء نخست‌وزیر بنگلادش شد ودر رأس قدرت باقی ماند(«بنگلادش»، تاریخ جدید). 
قانون اساسی بنگلادش از زمان تصویب در 1972م تا 1991م چندین بار دستخوش اصلاح شد (فرزین‌نیا، 69-70، 169). براساس قانون اساسی بنگلادش و نظام پارلمانی آن، نخست وزیر كه در رأس قوۀ مجریه قرار دارد، توسط حزب حاكم در پارلمان انتخاب می‌شود. رئیس جمهور كه از سوی مجلس برای یك دورۀ 5ساله برگزیده می‌شود. نقش دوم را پس از نخست وزیر در ادارۀ امور ایفا می‌كند. انتخابات مجلس نیز هر 5 سال یك بار برگذار می‌شود. مجلس 330 كرسی دارد كه 30 كرسی آن به بانوان اختصاص یافته است («بنگلادش»، حكومت). احزاب سیاسی فعالیت چشم‌گیری در صحنۀ سیاسی بنگلادش دارند. عوامی ‌لیگ (= اتحاد خلق) كه در 1327ش / 1948م برای فعالیتهای جدایی‌طلبانه از پاكستان توسط مجیب الرحمان تأسیس شد، از احزاب مهم بنگلادش است. حزب مسلم لیگ نیز از دیگر احزاب فعال این كشور است (نک‍ : اسعدی، 2 / 49-57). 
نیاز بنگلادش به كمكهای بین‌المللی نقش بزرگی در اتخاذ سیاستهای خارجی این كشور دارد. بنگلادش با وجود مشكلات داخلی بسیار، همواره حضوری فعال در روابط بین‌المللی داشته است. این كشور در 1353ش / 1974م به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. افزون بر این عضو 16 سازمان تخصصی وابسته به این سازمان و6 سازمان بین‌المللی دیگر و از جمله سازمان كنفرانس اسلامی است (همو، 2 / 57 - 62؛ فرزین نیا، 43). 
بنگلادش برای قدرتهای بزرگ سیاسی ـ اقتصادی جهان، به سبب موقعیت ویژه جغرافیایی و استراتژیك، برای هند، به دلیل مرزهای مشترك، و برای چین به جهت دسترسی یافتن به آبهای اقیانوس هند، از اهمیت خاصی برخوردار است (همو، 29-30). در دورۀ ریاست جمهوری ضیاء الرحمان نزدیكی به دولتهای مسلمان و ثروتمند عرب در دستور كار وی قرار گرفت، و از این رو، این كشورها به سرمایه‌گذاری در بنگلادش اقدام كردند (اسعدی، 2 / 61). 
یكی از عمده‌ترین مسائل میان بنگلادش و پاكستان پس از استقلال، مسألۀ مهاجران بهاری بود. بهاریها (ساكنان ایالت بهار در شمال شرقی هند) مسلمانان اردوزبان و غیر بنگالی‌اند كه در 1947م به پاكستان شرقی مهاجرت كردند. اینان در جنگهای استقلال 1971م، به حمایت از دولت مركزی پاكستان برخاستند و از این رو دولت بنگلادش پس از استقلال، خواهان بازگشت آنها به پاكستان شد و ظاهراً پاكستان نیز چندان تمایلی به پذیرش و یا حتی صدور روادید برای آنها نداشت (همو، 2 / 10؛ برای اطلاع بیشتر، نک‍ : ه‍ د، بهار). 
بنگلادش با جمعیت بسیار و شرایط خاص اقلیمی ‌و مشكلات سیاسی كه موجب عقب‌ماندگی و بی‌نظمی ‌امور اقتصادی آن شده، در زمرۀ كم درآمدترین كشورهای جهان است و اقتصاد آن به كمكهای خارجی و ارزی ــ كه بنگلادشیهای خارج از كشور به داخل می‌فرستند ــ متكی است (اسعدی، 2 / 65) پس از استقلال، دولت 3 برنامۀ 5ساله (از 1973 تا 1989م) برای بهبود اوضاع اقتصادی تدارك دید. واحد پول بنگلادش «تاكا» است كه از 1972م به جای روپیۀ پاكستان به جریان افتاد (فرزین‌نیا، 100، 117؛ «بنگلادش»، اقتصاد). 
اساس اقتصاد بنگلادش مبتنی بر كشاورزی است كه توسط بخش خصوصی اداره می‌شود. خاك بنگلادش بسیار حاصل‌خیز است و حدود 80٪ كل نیروی كار این كشور به كشاورزی اشتغال دارند ( بریتانیكا،II691) و 90٪ عواید صادراتی این كشور از محصولات كشاورزی تأمین می‌شود؛ اما به سبب تراكم شدید جمعیت، حدود 17٪ واردات این كشور نیز به موادغذایی اختصاص یافته است (اسعدی، 2 / 75). برنج و چتایی (كنف هندی) از محصولات عمدۀ كشاورزی و صادرات اصلی بنگلادش به شمار می‌روند و كارخانۀ كنف ریسی آدامْجی در شهر ناراین گنج بزرگ‌ترین كارخانۀ كنف ریسی جهان است (همو، 2 / 73، 77). چای، سیب‌زمینی، نیشكر، توتون، ادویه و میوه‌های گرمسیری از محصولات دیگر بنگلادش است. ماهی‌گیری نیز از مشاغل مهم در این كشور به شمار می‌رود و بیش از 5 میلیون تن به آن كار اشتغال دارند (همو، 2 / 78، 81؛ بریتانیكا، همانجا). 
بنگلادش بجز گاز طبیعی منابع معدنی زیادی ندارد. زغال‌سنگ و سنگ آهك نیز در این كشور كشف شده، و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. مس، نمك و سنگ شیشه از دیگر منابع معدنی بنگلادش است (علیزاده، 44). از 1972 تا 1975م قسمت عمدۀ صنایع بنگلادش دولتی بود، اما از این تاریخ به تدریج مشاركت بخش خصوصی در صنایع افزایش یافت (فرزین‌نیا، 100-101). بنگلادش از لحاظ صنعتی كشوری عقب مانده است و تنها 7٪ نیروی كار در بخش صنعت اشتغال دارد. نساجی، كودسازی و تهیۀ فولاد، سیمان و شكر از صنایع بزرگ این كشور است كه غالباً در شهرهای داكا، چیتاگنگ، سیلهت و كومیلا متمركز است (اسعدی، 2 / 81-82). 
رودخانه‌ها و آب راهها نقش حیاتی در حمل و نقل داخلی این كشور دارند. طول كل آب راههای قابل كشتی‌رانی، 430‘8كم است كه بسیار بیشتر از كل طول شبكۀ راههای زمینی است. حمل و نقل آسان و ارزان از طریق آب ــ به ویژه برای بسیاری از روستاها كه راهی جز راه آبی ندارند ــ مهم است. 5 بندر رودخانه‌ای مهم و اصلی داخلی بنگلادش در داكا، ناراین گنج، چاندِرپور، پاریسال و كولْناست، و دو بندر عمیق آن چیتاگنگ و مُنگا كه به چالْنا نیز معروف است، برای پهلو گرفتن كشتیهای بزرگ مناسب است (همو، 2 / 91-92؛ «بنگلادش»، حمل و نقل). راه‌آهن كشور در 1982م به دو شبكۀ شرقی و غربی تقسیم شد: شهر چیتاگنگ مركز شبكۀ شرقی راه‌آهن، و شهر راج شاهی مركز شبكه غربی آن است (اسعدی، 2 / 91). بنگلادش در 1983م به سیستم ارتباط مستقیم بین‌المللی پیوست (فرزین‌نیا، 125). 
از اقلام صادراتی بنگلادش، می‌توان از چتایی كه به اختلاف سالها، رقمی ‌بین 50 تا 90٪ صادرات بوده است (اسعدی، 2 / 85)، چای و میگو كه در اطراف خلیج بنگال پرورش می‌یابد، یاد كرد («بنگلادش»، اقتصاد). بیشترین واردات بنگلادش مواد غذایی شامل گندم، برنج، روغنهای خوراكی و دانه‌های روغنی، و نیز نفت‌خام، فرآورده‌های نفتی، پنبه، منسوجات و كودهای شیمیایی است (فرزین‌نیا، 133). عمده‌ترین خریداران كالاهای بنگلادش، آمریكا، ژاپن و كشورهای اتحادیۀ اروپا، و مهم‌ترین صادركنندگان، سنگاپور، ژاپن، آمریكا، كره جنوبی، چین، هند و آلمان هستند (اسعدی، نیز «بنگلادش»، همانجاها). 
7 / 51٪ مردان و 5 / 29٪ زنان بنگلادشی باسوادند (آمار 2000م) كه رقم بسیاری نازلی در قارۀ آسیاست. زبان تحصیلی در دورۀ ابتدایی بنگالی و در دوره متوسطه همراه با انگلیسی است. برطبق همین آمار كمتر از یك پنجم مردم تحصیلات متوسطه دارند و حدود 3٪ به دانشگاه راه می‌یابند. بنگلادش دارای چندین دانشگاه و مدرسۀ عالی در رشته‌های مختلف است (همان، آموزش). روزنامه‌های پرتیراژ متعددی در این كشور به چاپ می‌رسد. اتفاق داكا كه به زبان بنگالی منتشر می‌شود، از مهم‌ترین روزنامه‌های بنگلادش است (اسعدی، 2 / 106). 
سنت ساخت مساجد و مدارس دینی در بنگال ریشه‌ای دیرینه دارد و داكا به سبب داشتن مساجد متعدد قدیم و جدید به شهر مساجد شهرت یافته است. تا پیش از تسلط بریتانیا بر بنگال، بیش از 80هزار مدرسۀ دینی در این منطقه وجود داشت و طلاب از نقاط دور دست شرق آسیا برای كسب علم بدانجا می‌رفتند. مدرسۀ معروف «ایمان ابوتواما» واقع در سونارگان كه مدتی نیز پایتخت بنگال بود، مدرسۀ علمیۀ لعل (لال) باغ در داكا، مدرسۀ علمیۀ قومیۀ نوریه از مدارس معروف بنگلادش است (فرزین‌نیا، 50-52). از میان مساجد می‌توان از مسجد تاریخی حاجی خواجه شهباز كه در سالهای 1089-1090ق ساخته شده، مسجد سات گنبد و مسجد كار طلب خان كه بین سالهای 1112 تا 1116ق در داكا ساخته شده است، یاد كرد (اشر، I(4) / 285).
خانقاههای صوفیان موسوم به «درگاه»، همچون درگاه خان جهان علی در كولنا (خولنا) (علیزاده، 20)، درگاه شاه جلال در سیلهت و شاه نعمت و بایزید بسطامی‌ در چیتاگنگ از مراكز مهم اهل تصوف است (فرزین‌نیا، 48). مجموعۀ قلعه و مسجد جامع لعل باغ كه در 1091ق در داكا ساخته شده، و مقبرۀ بی‌بی پری دختر محبوب شایسته خان كه در اوایل سدۀ 12ق بنا شده، از نمونه‌های دیگر معماری بابریان در بنگلادش كنونی است (اشر، 285-284، I(4) / 242-243؛ «بنگلادش»، داكا). 
ساختمان بزرگ مجلس در شیر بنگلانگر، مسجد بین المكرم، دانشگاه داكا و جهانگیرنگر، ایستگاه راه‌آهن كمال‌پور و منارۀ یادبود شهدا از نمونه‌های جدید معماری بنگلادش به شمار می‌روند (همانجا؛ فرزین‌نیا، 10).

مآخذ

اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، تهران، 1369ش؛ بورك، س. م. و ل. زایرینگ، تاریخ روابط خارجی پاكستان، ترجمۀ ایرج وفایی، تهران، 1377ش؛ علیزادۀ اسماعیل كندی، عزیز، شناسنامۀ فرهنگی بنگلادش، تهران، 1379ش؛ فرزین‌نیا، زیبا، بنگلادش، تهران، 1373ش؛ نیز:

Abdul Karim, «Bangladesh: History and Culture», Pakistan Journal of History and Culture, Islamabad, 1988, vol. IX, no. 2; Asher, C. B., The New Cambridge History of India, Cambridg, 1992; « Bangladesh» , Encarta Interactive World Atlas, 2001; Bhuiyan, A. W., Emergence of Bangladesh and Role of Awami League, Delhi, 1982; Bindra, S. S., Determinants of Pakistan's Foreign Policy, New Dehli, 1988; Britannica, micropaedia, 1978; Collier's Encylopedia, New York, 1986; Encyclopedia International, New York, 1974; GSE; Prakhar, G. M., Indo- Pakistan Relations, New Delhi, 1987; Rizvi, H. A., The Military and Politics in Pakistan 1947-86, New Dehli, 1988.

هدی سیدحسین‌زاده