بنزرت
بَنْزَرْت، یا بزرته، ولایت، بندر و دریاچه‌ای در تونس. ولایت بنزرت با 685 ‘3كمـ 2 وسعت در شمال تونس و در كرانۀ جنوبی دریای مدیترانه واقع است. جمعیت این ولایت در 1383ش / 2004م حدود 400‘536 تن برآورد شده است و شامل 11شهر به نامهای بنزرت، غارالملح، منزل عبدالرحمان، منزل بورقیبه، منزل جمیل، ماطِر، ماتلین، رفراف، رأس‌الجبل، سجنان و تینجه است. مركز ولایت بنزرت، شهر بندری بنزرت است كه بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بندر تونس به شمار می‌رود. این شهر در °37 و ´17 عرض شمالی و °9 و ´52 طول شرقی و در 65 كیلومتری شمال شهر تونس واقع است («فرهنگ ...»؛ «بزرته»، تونس؛ «بزرته»، «دائرةالمعارف ...»؛ بریتانیكا، II / 53). وجود پناهگاههای ساحلی مناسب و وسعت زمینهای پس كرانۀ آن، این شهر را به یك پایگاه نظامی مهم در شمال افریقا بدل ساخته است ( كلیر...، IV / 230).
اساس اقتصاد بنزرت بر پایۀ كشت حبوبات، زیتون و صنایع جانبی آن و ماهی‌گیری استوار است. استخراج سنگ آهن و فسفات و صدور آن، از دیگر منابع اقتصادی این شهر است. صنعت تصفیۀ نفت كه از 1343ش / 1964م با احداث پالایشگاهی آغاز به كار كرده است، مهم‌ترین صنعت این شهر بندری به شمار می رود («بزرته»، انکـارتا؛ بریتانیكا، همانجا). جمعیت شهر بنزرت در 1383ش / 2004م حدود 700‘112 تن برآورد شده است («فرهنگ»).
پیشینۀ تاریخی: بنیاد نخستین این شهر توسط فینیقیها نهاده شد؛ سپس به تصرف رومیان درآمد و هیپوزاریتوس یا هیپو دیاریتوس خوانده شد («بزرته»، انکـارتا؛ كلیر، همانجا؛ «شهرها...»، I / 741). در 307ق م، آگاتُكلس استحكاماتی برای آن بنا كرد (چمبرز، II / 344). این شهر تا میانه‌های سدۀ 7م همچنان در دست رومیان باقی بود، تا اینکـه در 41ق / 661م، معاویه بن حدیج آن را گشود (ابوعبید، 2 / 721؛ ابن‌ابی‌دینار، 28)؛ اما چیرگی اعراب بر آن قطعی نبود، زیرا به گزارش ابن‌اثیر در 74ق / 693م این شهر در دست رومیان بود و در آن سال، حسان بن نعمان آنان را از آنجا بیرون راند (4 / 369-370).
جغرافی‌نویسان سده های 4و5ق، بنزرت را شهری آباد، با خانه‌هایی از سنگ و بازارها، حمامها و رباطهای متعدد و باغهای پرمیوه وصف كرده‌اند كه حصاری از سنگ بر گرد آن بر پا بوده، و به سبب وجود انواع ماهی در دریاچۀ آن، این كالا از همه جا ارزان‌تر بوده است (مقدسی، 226؛ ابن‌حوقل، 74؛ ابوعبید، همانجا).
در سدۀ 5ق / 11م، با هجوم بادیه‌نشینان بنی‌هلال و فرار معزبن بادیس (حك 406-453ق / 1015-1061م) حاكم بنی‌زیری از قیروان، بنزرت استقلال یافت، اما بر اثر تفرقه میان اهالی طولی نکـشید كه شهر به دست ابورجا ورد لخمی از سرگردگان عرب افتاد. بنزرت به هنگام امارت او رو به آبادانی گذاشت. جانشینان وی تا استیلای موحدون در میانه‌های سده 6ق بر مغرب اوسط، بر بنزرت حكومت كردند (نک : ژولین، 74؛ ابن‌خلدون، 2 / 345-346). در اوایل سدۀ 7ق / 13م، بنزرت به تصرف بنی‌غانیه، شاخه‌ای از مرابطون درآمد (همو، 3 / 517- 518) و رو به افول نهاد (نک : لئون افریقی، 2 / 68).
در 940ق / 1534م، خیرالدین بارباروس (ه م)، حاكم عثمانی الجزایر، بنزرت را تصرف، و ضمیمۀ امپراتوری عثمانی كرد؛ اما دیری نپایید كه شهر به تصرف اسپانیاییها درآمد. در 965ق / 1557م، پیاله پاشا ــ دریاسالار عثمانی ــ این شهر را از اسپانیاییها پس گرفت. در 1199 / 1785م، بنزرت توسط نیروهای ونیزی كه درصدد سركوب دزدان دریایی مستقر در این شهر بودند، گلوله‌باران، و به كلی ویران شد («دائرةالمعارف ...»، V / 467؛ 2EI).
در 1298ق / 1881م فرانسویها این شهر را اشغال كردند و به توسعۀ تأسیسات بندرگاهی آن پرداختند و این بندر به بزرگ‌ترین و مهم‌ترین پایگاه دریایی فرانسه در شمال افریقا بدل شد (III / 351 ,GSE³؛ «بزرته»، «دائرةالمعارف»). در 1890م فرانسویها آبراهی به درازای 500‘1 متر و پهنای 261 متر و ژرفای 10متر از دریای مدیترانه تا دریاچه بنزرت كشیدند كه در نتیجه آن نقشه شهر بنزرت تغییر یافت ( كلیر، بریتانیكا، همانجاها؛ 2EI).
در جنگ جهانی دوم (آبان 1321 / نوامبر 1942) بندر بنزرت به تصرف نیروهای آلمانی درآمد و محل ذخیره و تأمین نیرو و تجهیزات آنها شد. در 1322ش / 1943م نیروهای مراكشی و ایالات متحده، آلمانها را از بنزرت بیرون راندند. در طول این نبردها بنزرت تقریباً به طور كامل ویران شد، اما پس از پایان جنگ، پایگاه دریایی بنزرت توسط فرانسویها بازسازی شد. فرانسویها پس از استقلال تونس در 1335ش / 1956م از تخلیه بندر بنزرت خودداری نمودند و به درخواست دولت تونس نیز در 1961م اعتنایی نکـردند. در همین سال جنگی میان نیروهای تونس و فرانسه بر سر حاكمیت این بندر درگرفت. سرانجام در 1342ش / 1963م، نیروهای فرانسه بنزرت را به طور كامل تخلیه كردند («بزرته»، انکـارتا؛ «بزرته»، «دائرةالمعارف»؛ كلیر، IV / 230).
مآخذ
ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به كوشش محمد شمام، تونس، 1387ق / 1967م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خلدون، العبر؛ ابوعبید بكری، عبدالله، المسالك و الممالك، به كوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نیز:
«Bizerte», Encarta, 2003; «Bizerte», Encyclopaedia of the Orient, www. - cias. com / e. o / bizerte. htm; «Bizerte», Tunisia, www. lonelyplanet. com / destinations / africa / tunisia / obt. htm; Britannica, micropaedia, 1978; Chambers's Encyclopaedia, London, 1968; Cities of the World, Michigan, 1985; Collier's Encyclopedia, New York, 1986; EI2; GSE3; Julien, Ch. A., Histoire de l'Afrique du nord, Paris, 1964; T urkiye diyanet vakf o Islam ansyclopedisi, Istanbul, 1991; The World Gazetteer, www. world-gazetteer. com / d / d / _tn_bz. htm.