بمپور
بَمْپور، بخش، شهر، رودخانه و قلعه‌ای تاریخی در شهرستان ایرانشهر واقع در استان سیستان و بلوچستان.
بخش بمپور
این بخش براساس آخرین تقسیمات كشوری در 1381ش، یكی از بخشهای چهارگانه شهرستان ایرانشهر به شمار می‌رود و متشكل از دو دهستان به نامهای بمپور شرقی و بمپور غربی و یك شهر به نام بمپور و 68 آبادی دارای سكنه است (نشریه ...، 30؛ سرشماری، نتایج، پانزده). بخش بمپور از شمال به بخش بزمان، از غرب به بخش دلكان، از شرق به بخش مركزی شهرستان ایرانشهر و از جنوب به شهرستان نیك شهر محدود است (نقشه ...). نواحی شمالی بخش بمپور جلگه‌ای، و نواحی جنوبی آن كوهستانی، و آب و هوای آن گرم و نیمه‌خشك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 11). كوههای سانیچ (022‘2 متر) و دَروكیان (078‘1 متر) از مهم‌ترین ارتفاعات این بخش است ( فرهنگ جغرافیایی كوهها...، 3 / 27، 33).
رودخانۀ بمپور كه تنها رودخانه دائمی و نسبتاً پر آب منطقه بلوچستان است، از این بخش می‌گذرد. این رودخانه با درازای 325كمـ، از ارتفاعات شمال خاوری ایرانشهر سرچشمه می‌گیرد و حوضۀ آبریز آن 500‘1كمـ 2 وسعت دارد. رودخانۀ بمپور پس از جمع‌آوری آبهای سطحی شمال باختری بلوچستان، به دریاچۀ فصلی هامون جازموریان می‌ریزد. در 1335ش برای استفاده بهینه از آب رودخانه بمپور، سدی در 12 كیلومتری باختر ایرانشهر بر روی آن بسته شد كه سبب رونق كشاورزی و آبادانی منطقه گردیده است (افشین، 87- 88).
اقتصاد بخش بمپور برپایۀ كشاورزی و دامداری استوار است و كشاورزی آن به بركت خاك حاصل‌خیز و وجود رودخانه بمپور از رونق خاصی برخوردار است؛ به‌گونه‌ای كه بخش بمپور یكی از كانونهای مهم كشاورزی استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود. مهم‌ترین محصولات این بخش گندم، جو، ذرت، تره‌بار، خرما، مركبات و گیاهان علوفه‌ای است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 11-12؛ بدیعی، 3 / 212-213).
در سرشماری 1375ش، جمعیت بخش بمپور حدود 625‘28 تن برآورد شده است (سرشماری، شناسنامه، 48). بیشتر جمعیت این بخش را مردمانی بلوچ از طوایف نارویی، رودینی، دامنی، برهان زهی و بارك زهی تشكیل می‌دهند كه به زبانهای بلوچی و فارسی گفت‌وگو می‌كنند و پیرو مذهب حنفی، و برخی نیز شیعۀ دوازده امامی هستند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 11).
شهر بمپور: این شهر كه مركز بخش بمپور است در °27 و ´11 عرض شمالی و °60 و ´27 طول شرقی و در ارتفاع 512 متری از سطح دریا، در دشت ایرانشهر واقع است. شهر بمپور از به هم پیوستن چندین آبادی نزدیك به هم شكل گرفته است و هستۀ اولیۀ آن را آبادیهای «باغ» و «الله آباد» تشكیل داده‌اند. بمپور نام خود را از قلعه‌ای به همین نام كه در 500 متری شمال آن واقع است و پیشینۀ آن به روزگار پیش از اسلام می‌رسد، گرفته است. آب و هوای این شهر گرم، و به سبب مجاورت با رودخانۀ بمپور نسبتاً مرطوب است. بیشترین درجۀ حرارت در تابستانها به °48 سانتی‌گراد و كمترین آن در زمستانها به °2 سانتی‌گراد می‌رسد (پاپلی، 104؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 12؛ مشكوتی، 317؛ برقعی، 14). بنابر سرشماری 1375ش، شهر بمپور 380‘6 تن جمعیت داشت (سرشماری، نتایج، چهل و دو).
پیشینۀ تاریخی: بنابر نتایج كاوشهای باستان‌شناختی، پیشینۀ اقامت انسان در بمپور به 750‘2ق م می‌رسد. آثار به دست آمده از محوطه‌های باستانی پیرامون این شهر، مؤید آن است كه ساكنان نخستین بمپور، دارای تمدنی درخشان بوده‌اند و با دیگر تمدنهای باستانی فلات ایران، سند و نواحی جنوبی خلیج فارس ارتباط داشته‌اند (نک : واندنبرگ، 18-15؛ بهنام، 8-13؛ سیدسجادی، 156-171).
هرچند از تاریخ بمپور در پیش از اسلام آگاهیهای چندانی در دست نیست، اما بقایای برجای مانده از قلعه بمپور، حكایت از استواری آن در روزگار پیشین دارد، و بیانگر آن است كه این قلعه نقش مؤثری در تأمین امنیت راهها و نواحی شمالی مكران در پیش از اسلام و دوره‌های پس از آن داشته است. در منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی، جغرافیانویسان، عموماً دربارۀ شهرهای مكران، فقط به ذكر نام آنها بسنده كرده‌اند و آگاهیهای چندانی از این شهرها به دست نداده‌اند. مقدسی از معدود جغرافیانویسانی است كه از این شهر، و با نام «بربور» در شمار یكی از شهرهای مكران یاد كرده است (ص 475). احتمالاً این نام تصحیف «بنپور» است. چنان‌کـه عبدالرزاق سمرقندی (2 / 767)، نام این شهر را «بن پور» ضبط كرده است. حاجی خلیفه در اثر جغرافیایی خود، كتاب جهان‌نما به موقعیت تجارتی این شهر اشاره كرده است. به گزارش او این شهر در ملتقای دو راه بازرگانی كه یكی از آنها از شیراز و كرمان به بلوچستان و دیگری از جاسك و گواتر به سیستان می‌رفته، واقع بوده است (نک : مشكور، 640).
در منابع تاریخی نیز همچون منابع جغرافیایی از بمپور، كمتر یاد شده است و از رویدادهای تاریخی آن آگاهی كمی‌در دست است. در روزگار سلطان محمد خوارزمشاه (حك 596-617ق / 1200-1220م)، ملك زوزن، حاكم خوارزمشاهی كرمان، برای تصرف مكران بدان سو لشكر كشید و بمپور را تصرف، و ضمیمه قلمرو خوارزمشاهیان كرد (وزیری، 136-137)، اما دیری نپایید با هجوم مغولان و برافتادن خوارزمشاهیان، مكران استقلال از دست رفتۀ خود را باز یافت و تا برآمدن صفویان این استقلال را حفظ كرد (نک : سالار بهزادی، 60). در 1018ق / 1609م، شاه عباس اول شاه‌وردی سلطان محمودی را برای تسخیر مكران گسیل داشت. در این هنگام ملك شمس‌الدین نامی از امرای صفاری، بر قلعۀ بمپور و مضافات آن حكومت داشت. وی چون تاب مقاومت در برابر سپاهیان صفوی را در خود نمی‌دید، به شرط ابقاء حكومتش، با شاه وردی سلطان صلح كرد (منجم، 371-372)، اما ظاهراً ملك شمس‌الدین بر سر پیمان خود نماند؛ زیرا در 1022ق، شاه عباس برای تصرف قلعۀ بمپور، سپاهی به فرماندهی گنجعلی خان، حاكم وقت كرمان به آن سو روانه كرد. گنجعلی خان، قلعه بمپور را محاصره، و ملك شمس‌الدین را دستگیر كرد و به اصفهان فرستاد (اسكندربیك، 861-862).
در دورۀ فترت پس از سقوط صفویان، امرای صفاری بلوچستان بار دیگر در این ناحیه به حكومت رسیدند (نک : سالار بهزادی، 62-63). نادرشاه در 1149ق / 1736م، هنگامی‌كه از راه خراسان عازم تسخیر قندهار و هندوستان بود، پیرمحمدخان، بیگلربیگی هرات را مأمور تصرف بلوچستان كرد. در این هنگام، ملك شیرخان از امرای صفاری بر بمپور و نواحی پیرامونی آن حكومت داشت. در نبردی كه درگرفت، ملك شیرخان كشته شد و پایداریهای پسرش ــ ملك اردشیر ــ نیز سودی نبخشید و سرانجام، بمپور به تصرف سپاهیان نادر درآمد (همو، 63؛ وزیری، 304-309)، اما پس از مرگ نادر، بلوچستان دوباره دستخوش هرج و مرج گردید و از این دوره به بعد، هرگاه حكومتهای مركزی ایران، دچار ضعف و ناتوانی بودند، امرای محلی بلوچستان در قلمرو خود به استقلال حكومت می‌كردند (نک : سالار بهزادی، 64-66). بمپور بر اثر این كشمكشها، رو به ویرانی نهاد و آسیبهای فراوانی دید (سایكس، .(122
پاتینجر كه در 1225ق / 1810م به روزگار محمدشاه قاجار از بمپور دیدن كرده، آن را دهی كوچك و نیمه ویران وصف كرده است كه در پیرامون آن نه نخلستانی وجود داشته، و نه كشاورزی مقدور بوده است. به گزارش او، دیواری گلین و فروریخته كه به تناوب، برجهایی كوچك بر روی آن ساخته شده بود، شهر را در برمی‌گرفته است و شاه مهراب خان، حاكم آنجا در قلعه‌ای استوار كه بر فراز تپه‌ای بلند و دست‌ساز، ساخته شده بود، به سر می‌برده است. در آن هنگام شاه مهراب خان به استقلال بر قلمرو خود كه افزون بر بمپور، شهرهای ابتر، فهرج (ایرانشهر كنونی) و مگس را در برمی‌گرفت، حكومت داشت (ص 189-191، 198).
در اوایل دهۀ 1270ق در روزگار حكومت ابراهیم خان بمی ــ حاكم بم و نرماشیر ــ نفوذ دولت مركزی ایران در بلوچستان افزایش یافت و در این اوان از قلعۀ بمپور به‌عنوان پادگانی نظامی، برای تأمین امنیت منطقه استفاده می‌شد. در این قلعه همواره نیروهایی مركب از 50 تن توپچی به همراه 6 ارابه توپ و 300 تن سرباز پیاده و 50 تن سواره به همراه 500 تن از افراد محلی مستقر بودند (سالار بهزادی، 128). با استیلای دوباره دولت مركزی ایران بر بلوچستان، بیشتر اراضی این نواحی كه از مرگ نادرشاه به بعد، تحت سیطرۀ سران 4 طایفۀ عمدۀ بلوچ بود، به صورت خالصۀ دولتی درآمد؛ مخصوصاً اراضی درۀ بمپور كه توسط رعایایی كه غلام نامیده می‌شدند، كشت می‌شد و عواید آن به مصرف نیروهای دولتی مستقر در پادگان بمپور می‌رسید و مازاد آن سهم والی ایالت می‌شد (رزم‌آرا، 10-11؛ سایكس، 122-123).
بمپور تا 1301ق / 1884م كرسی‌نشین بلوچستان به شمار می‌رفته است، اما از این تاریخ به بعد فهرج (ایرانشهر كنونی) به عنوان حاكم‌نشین بلوچستان تعیین شد و بمپور اهمیت گذشته خود را از دست داد (نک : سالار بهزادی، 150؛ سایكس، 123).
مآخذ
اسكندربیك منشی، عالم آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1367ش؛ برقعی، محمد، نظری به بلوچستان، تهران، 1356ش؛ بهنام، عیسی، «پدران ما كه بودند و از كجا به این سرزمین آمدند»، هنر و مردم، تهران، 1347ش، شم 70؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ پاتینجر، هنری، مسافرت سند و بلوچستان، ترجمه شاهپور گودرزی، تهران، 1348ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (مكران)، تهران، 1320ش؛ سالار بهزادی، عبدالرضا، بلوچستان در سالهای 1307 تا 1317قمری، تهران، 1372ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، شناسنامۀ بخشهای كشور، كل كشور، مركز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان ایرانشهر، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سیدسجادی، منصور، باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان، تهران، 1374ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به كوشش محمدشفیع، لاهور، 1368ق / 1949م؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (ایرانشهر)، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، 1364ش، ج 125؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی كشور، تهران، 1379ش؛ مشكوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مشكور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ منجم، یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به كوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366ش؛ نشریه دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی ـ اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1381ش؛ نقشۀ جمهوری اسلامی ایران براساس تقسیمات كشوری، گیتاشناسی، تهران، 1382ش؛ وزیری كرمانی، احمدعلی، تاریخ كرمان، به كوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1340ش؛ نیز:
Sykes, P., Ten Thousand Miles in Persia or Eight Years in Iran,
علی‌كرم همدانی