بعقوبه
بَعْقوبه، یا بعقوبا، باعقوبا، شهری كهن و مركز استان دیالۀ عراق، واقع در 50كیلومتری شمال شرقی بغداد. این شهر در°44 و´38 عرض شمالی و°33 و´45 طول شرقی واقع شده است و رود دیاله یكی از مهم‌ترین ریزابه‌های شرق دجله از كنار آن می‌گذرد. شهر بعقوبه در مسیر راه‌آهن بغداداربیل و بر سر راه شوسۀ بغداد كرمانشاه (ایران) واقع است (حسنی، 9-11؛ نیز نک : دفتر، 44).
قدمت بعقوبه به عهد باستان باز می‌گردد و در روستاهای آنجا آثاری از اعصار كهن، از سومر و اَكَّد تا زمان ساسانیان، و آثاری از دوره اسلامی وجود دارد (نک : المواقع ...، 87 -89). نام بعقوبه احتمالاً از واژه آرامی باعاقوبا / بیت عاقوبا به معنای جای بازرسی گرفته شده است، و با توجه به اینکـه شهر مذكور بر سر راههای بازرگانی واقع بوده است، این معنا درست به نظر می‌رسد (حسنی، 207؛ بابان، 1 / 63). برخی نیز نام آن را مأخوذ از كلمه آرامی بایعقوبا (خانه یعقوب) دانسته‌اند (همو، 1 / 62).
سمعانی بعقوبا را قریه‌ای بزرگ در 10 فرسنگی بغداد دانسته است كه در تداول عامه بایعقوبا خوانده می‌شد (2 / 265). قدیم‌ترین وصف از بعقوبه را كه با وضع كنونی آن تقریباً مطابقت دارد (حسنی، همانجا؛ دفتر، 41-42)، یاقوت به دست داده است: بعقوبا / باعقوبا قریۀ بزرگ شهر مانندی از نواحی مسیر خراسان (طریق خراسان) بود. رودها و باغهای بسیار و میوه فراوان و نخلستان انبوه داشت و رطب و لیموی آنجا در نیكویی ضرب المثل بود. نهر دیاله از كنار آن می‌گذشت و شاخابه‌ای از آن به نام نهر جلولا (امروزه: خریسان) در وسط شهر جریان داشت. در دو سوی رود دو بازار بود و پلی آنها را به هم می‌پیوست. كشتیها در این رود به سمت باجسرا (امروزه: ابوجسره) و دیگر روستاها حركت می‌كردند (1 / 672). امروزه این رود قابل كشتیرانی نیست.
واقع بودن بعقوبه در مسیر راههای كاروان رو، و در میان انبوه نخلستانها و باغها و زمینهای حاصل خیز (دفتر، 40-41) و موقعیت آن به عنوان دروازۀ شرقی بغداد (ابن طقطقێ، 336)، از دیرباز این شهر را به جایگاهی قابل توجه تبدیل كرده است. از زمان سلجوقیان به بعد نام بعقوبه در رویدادهای تاریخی بیشتر دیده می‌شود؛ از جمله، در 440ق / 1048م سعدی بن ابی‌الشوك در آن نواحی پیشروی كرد و به نام ابراهیم اینال، برادر سلطان طغرل بیك خطبه خواند (ابن اثیر، 9 / 551). در 454ق / 1062م نیز كه طغرل بیك دختر خلیفه القائم را به نکـاح درآورد، بعقوبه و املاك دیگری از عراق را به نام او كرد (همو، 10 / 22). پس از آن جنگهایی میان سرداران سلجوقی و لشكریان بغداد در نواحی بعقوبه روی داد كه در جریان آن، شهر غارت شد (نک : همو، 10 / 244، 298- 299، 11 / 194- 195، 215). در 622ق / 1225م سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در جریان لشكركشی به عراق از بعقوبه به دقوقا رفت (همو، 12 / 427).
بعقوبه تا زمان خلافت ناصر عباسی (575-622ق) خراج سالانه‌ای برابر با 10هزار دینار داشت. وی این مبلغ را به 80 هزار دینار افزایش داد، اما جانشین او ظاهر (حك 622-623ق) درصدد برآمد تا نابسامانیها را سامان دهد. وی خراج پیشین را معمول داشت (ابن اثیر، 12 / 441). در محرم 656ق / ژانویۀ 1258م لشكریان مغول از جانب بعقوبه، به بغداد حمله كردند و دارالخلافه عباسیان را به تصرف درآوردند (رشیدالدین، جامع... ، 2 / 1011؛ ابن طقطقى، 334- 336).
چندی پس از حملۀ مغول بعقوبه همچنان شهری آباد بود و بخشی از مالیات آنجا را میوه و مركبات و آب میوه‌ها و رطب تر و خشك تشكیل می‌داد (رشیدالدین، مكاتبات... ، 198، 201، 205- 206). در اواسط سدۀ 8ق حمدالله مستوفی (د 750ق / 1349م) از آنجا به عنوان شهر و قصبه ولایت معتبر طریق خراسان یاد كرده است (ص 42، 46). پس از آن بعقوبه به استیلای جلایریان و امرای قراقویونلو درآمد و در كشمشكهای نظامی آسیبها دید (نک : غیاث، 140، 201-203، 246-247، 252-253). در حمله مولی علی مشعشع در 860ق / 1456م شهر 3 روز دستخوش قتل و غارت گشت (عزاوی، 3 / 147). بعدها بعقوبه به قلمرو دولت عثمانی درآمد و هر چند سال حاكمی از طرف والی بغداد برای آنجا تعیین می‌شد.
سیاحان سدۀ 13ق / 19م در سفرنامه‌های خود به وصف این شهر پرداخته‌اند (نک : ادمز، 303- 305). ناصرالدین شاه قاجار در سفر خود به عتبات و بغداد به سال 1287ق / 1870م در بعقوبه اردو زد و در سر راه خود از مقبرۀ منسوب به مقداد، صحابی پیامبر (ص) دیدن كرد و دستور داد آن را تعمیر كنند (نکـ: ص 91-92: یعقوبیه؛ اعتمادالسلطنه، 2 / 1623- 1624).
بعقوبه در سدۀ 13ق / 19م، به تدریج رو به رشد و تحول نهاد (نک : ادمز، 304- 305). در حدود سال 1919م، 35هزار تن از مسیحیان نسطوری كه عموماً به آشوری معروفند و اكثرشان از حكّاری و چند صد تن از بخش عمادیه در حاشیۀ ولایت موصل و چندین هزار تن از اتباع ایرانی ساكن دشت اورمیه، تحت حمایت نیروهای بریتانیا كه هنوز در غرب ایران بودند، به اردوگاه بزرگ بعقوبه منتقل شدند (ادمندز، 421). این امر به منظور تقویت نیروهای بریتانیا و جلوگیری از گسترش ناآرامیها صورت پذیرفت، اما چندی بعد در جریان انقلاب 1338ق / 1920م عراق، بعقوبه از مراكز مبارزه و مقاومت مردمی در برابر نیروهای اشغالگر انگلیسی بود (نک : آل فرعون، 320-332).
از بعقوبه عالمانی چند برخاسته‌اند كه از آن جمله‌اند: ابوالحسن محمد بن حسین بعقوبی (مق 430ق) قاضی بعقوبا و سپس محتسب بغداد (سمعانی، 2 / 265- 266)، و ابوهشام باعقوبی محدث (یاقوت، 1 / 472). مقبرۀ مؤمنیه منسوب به مؤمنه دختر خلیفه مستكفی، و مرقد علامه ابوادریس در بعقوبه است (دفتر، 41).
ایجاد نهادهای‌دولتی وتأسیسات شهری و مراكزآموزشی - درمانی، امروزه به بعقوبه چهره شهری جدید داده است (نکـ: همو، 42-43، 46؛ حسنی، 207- 208). بر اساس آمار 1370ش / 1991م جمعیت شهر 165هزار نفر بوده است («دائرة المعارف...»، .(X / 343
مآخذ
آل فرعون، فریق مزهر، الحقائق الناصعة، بغداد، 1371ق / 1952م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن طقطقی، محمد، الفخری، بیروت، دارصادر؛ ادمز، ر. م.، اطراف بغداد، ترجمۀ صالح احمد علی و دیگران، بغداد، 1984م؛ ادمندز، سیسیل جان، كردها، تركها، عربها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، 1367ش؛ اعتماد السلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ بابان، جمال، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة، بغداد، 1987م؛ حسنی، عبدالرزاق، العراق، قدیماً و حدیثاً، صیدا، 1377ق / 1958م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ دفتر، محمد هادی و عبدالله حسن، العراق الشمالی، بغداد، 1958م؛ رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به كوشش محمد روشن و دیگران، تهران، 1373ش؛ همو، مكاتبات رشیدی، به كوشش محمد شفیع، لاهور، 1364ق / 1945م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دكن، 1383ق / 1963م؛ عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1357ق / 1939م؛ غیاث، عبدالله، التاریخ الغیاثی، به كوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، 1975م؛ المواقع الاثریة فی العراق، بغداد، 1970م؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عتبات، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
The World Book Encyclopedia,
محمد رضا ناجی