بطحاء
بَطْحاء، نام چند منطقه در سرزمینهای اسلامی. این واژه در لغت به معنی اعماق دره، مسیل آكنده از سنگ‌ریزه و زمین فراخ آمده است (نک : یاقوت، 1 / 662) و مناطقی چند به این نام خوانده شده كه از آن جمله است:
وادی بطحاء
در یك فرسخی مكه (حمدالله، 8) كه در منابع موجود از آن به ابطح، خَیف بنی كنانه و نیز مُحَصَّب یاد كرده‌اند. این وادی میان مكه و منی واقع بوده، و از یك سو به كوه عیره و از سوی دیگر به كوه حجون منتهی می‌شده است، و از آن روی بدان بطحا گفته‌اند كه زمین آن از سنگ‌ریزه پوشیده شده بوده است (ازرقی، 2 / 128، 129؛ ابن‌اثیر، 2 / 11؛ ابوالفدا، 80-81؛ نیز نک : ابن كثیر، 5 / 168، 204). ازرقی به حضور ابراهیم خلیل (ع) در بطحاء اشاره‌ای كرده است (1 / 34). پیش از اسلام بخشی از قبیله قریش در آنجا می‌زیستند كه به همین دلیل به «قریش بطحاء» معروف بودند؛ این ناحیه تیره‌های عدی، جُمَح، تَیم، سَهم، مخزوم، اسد، زُهره، عبدمناف، عبدالدار، عبدالعزی، امیه و هاشم را در برمی‌گرفت (دمشقی، 427؛ عبدالمؤمن، 1 / 203؛ ابن عبدالمنعم، 7).
پیامبراكرم(ص) در این منطقه پرورش یافت (نکـ: ابن سعد، 1 / 76). همچنین محلی كه جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر(ص) نازل شد، در بطحاء قرار داشت (نکـ: طبری، 2 / 305). پیامبر(ص) در راه بازگشت از غزوات و مناسك حج، بارها در آنجا نماز گزارد (ابن كثیر، 5 / 149) و در همانجا بود كه به مصاف قبیله هوازن شتافت (ابن سعد، 2(1) / 111-112). در روز فتح مكه نبی اكرم (ص) خیمه خود را در بطحاء برافراشت (ازرقی، 2 / 130)؛ در همان روز بود كه حُبَیش بن خالد، برادر عاتكه عمۀ پیامبر(ص) در بطحاء كشته شد (ذهبی، 437). همچنین گفته‌اند كه منصور خلیفۀ عباسی در 6 ذیحجه 158ق / 7 اكتبر 775م به هنگام ادای مراسم حج در بطحاء جان سپرد (مسعودی، 6 / 157).
بوستانهای سبز و خرم و مناطق خوش آب و هوا بطحاء را تفرجگاه قریشیان ساخته بود. وجود چاههای فراوان چون چاه بذَّر كه به دست هاشم بن عبدمناف، و نیز چاه خم و طوی كه به وسیلۀ عبدالشمس بن عبدمناف در آنجا حفر شده بود، نه‌تنها به آبادانی بطحاء كمك كرد، بلكه در موسم حج، موجبات رفاه و آسایش حجاج را فراهم می‌ساخت (ازرقی، 2 / 176، 224؛ ابن عبدالمنعم، 221؛ علی، 4 / 65).
شهر بطحاء
در مغرب اوسط از توابع ناحیه تاهرت كه از آنجا تا تلمسان 3 یا 4 روز راه بود (یاقوت، همانجا؛ مقدسی، 218). محمد ابن تومرت در 513ق / 1119م به هنگام بازگشت از مشرق 3 روز با یاران خود در بطحاء اقامت كرد و سپس سفر خود را به سوی فاس ادامه داد. آن‌گاه كه عبدالمؤمن خلیفۀ موحدی قدرت را در دست گرفت، بطحاء را توسعه داد و در عمران و آبادانی آن كوشید (حجی، 2 / 27- 28؛ نیز نک : بیذق، 58 -59). دشت وسیع بطحاء مركز اصلی كشت گندم به شمار می‌آمد كه از این راه درآمد سرشاری عائد پادشاهی تلمسان می‌شد (لئون افریقی، 2 / 27- 28). در سدۀ 8ق / 14م به سبب استیلای ابوالحسن مرینی بر بطحاء و نیز انقراض سلسله بنی زیان در تلمسان، این شهر رو به ویرانی نهاد و به تدریج خالی از سكنه شد. بعدها عارفی با یاران خود در آنجا سكنی گزید. آنان كه با دام‌پروری و كشاورزی امرار معاش می‌كردند، نقش بسزایی در آبادانی مجدد منطقه داشتند. شهرت آن عارف به تدریج در سراسر آسیا و افریقا پیچید و بر جمع مریدانش افزوده شد؛ چندانکـه 500 تن با او در بطحاء به سر می‌بردند و همه ساله شمار فراوانی به قصد دیدار وی با نذورات و هدایای خود به بطحاء روی می‌نهادند (همو،2 / 28-29). امروزه ویرانه‌های بطحاء در مسیر بزرگ‌راه تلمسان به الجزیره به چشم می‌خورد (حجی، 2 / 28).
منطقۀ بطحاء
در نزدیكی ذوقار كه در آنجا جنگ ذوقار میان مسلمانان و سپاهیان خسرو پرویز رخ داد. در این جنگ كه به «یوم‌البطحاء» نیز معروف است، پیروزی از آن مسلمانان بود (طبری، 2 / 193-212؛ یاقوت، همانجا).
بطحاء ابن ازهر، در 6 میلی مدینه كه پیامبر اكرم (ص) در یكی از غزوات خود در آنجا نماز گزارد. بعدها در جایگاه نماز پیامبر(ص) مسجدی احداث شد (طبری، 2 / 405، 7 / 584؛ یاقوت، همانجا).
جزیرۀ بطحاء
واقع در میان دجله و فرات (ابن قتیبه، 1 / 198).
مآخذ
ابن اثیر، الكامل؛ ابن سعد، محمد، كتاب الطبقات الكبیر، به كوشش زاخاو، لیدن، 1322- 1325ق؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1975م؛ ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، 1343ق / 1925م؛ ابن كثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، 1405ق / 1985م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ ازرقی، محمد، اخبار مكة، به‌كوشش رشدی صالح ملحس، مكه، 1352-1357ق؛ بیذق، علی، اخبار المهدی ابن تومرت و ابتداء دولة الموحدین، به كوشش لوی پرووانسال، پاریس، 1928م؛ حجی، محمد و محمداخضر، حاشیه بر وصف افریقیا (نک : هم ، لئون افریقی)؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1321ق / 1903م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ترجمه حمید طبیبیان، تهران، 1357ش؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به كوشش عمر عبدابلسلام تدمری، بیروت، 1409ق / 1989م؛ طبری، تاریخ؛ عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به كوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1373ق / 1954م؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1977م؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به كوشش باربیه دو منار و پاوه دو كورتی، پاریس، 1871م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان .
عزت ملاابراهیمی