برکوی
بِرْکَوی، تقی‌الدین محمد بن پیرعلی (929-981ق/1523-1573م)، فقیه و از دانشمندان پرتألیف عثمانی در سدۀ 10ق/16م. شهرت او به سبب نسبتهای ترکی بِرگیلی و بیرگیلی نیز ضبط شده است. او در شهر بالیکسیر (ﻫ م) دیده به جهان گشود و پدرش پیرعلی از عالمان اهل زاویه در زمان خود بود (علی بن یالی، 436).
وی پس از تحصیلات مقدماتی به استانبول رفت و به حلقۀ درس مدرسان بزرگ زمان (سامی، 2/1284) مانند محیی الدین اخی‌زاده و مولانا عبدالرحمان افندی معروف به قِزل مُلا ــ قاضی عسکرِ دورۀ سلیمان قانونی ــ پیوست (علی بن بالی، همانجا). آنگاه به تدریس در مدارس استانبول پرداخت و در همین زمان به مسلک تصوف و به طریقت بیرامیه (بابرامیه) گردید. به توصیۀ استادش عبدالرحمان افتدی درشهر ادرنه به منصب قسّام عسکری (مأمورتقویم، تقسیم و حفظ ماتَرک ینی‌چریها، ﻧﻜ : پاکالین، II/210) گماشته شد. دیری نگذشت که به فکر ترک مشاغل دولتی افتاد و به عبادت مشغول شد، اما به توصیۀ مرادش عبدالرحمان قرمانی از ترک دنیا منصرف شده، به درس و وعظ پرداخت و در مدرسه‌ای که مولانا عطاءالله افندی (معلم سلیم دوم) در قصبۀ بِرگی (بیرگی) بنا کرده بود، به تدریس مشغول شد و تا پایان عمر در همانجا اقامت گزید و به همان شغل ادامه داد و به همین سبب است که به برکوی معروف گردید (علی بن بالی، 436-437؛ سامی، همانجا؛ ثریا، 4/121).
برکوی حنفی مذهب بود و در امور مذهبی بسیار متعصب، و با هرگونه بدعتی مخالف بود و با هرگونه انحراف و سهل‌انگاری در امور و مسائل دینی به شدت مبارزه می‌کرد؛ چنانکه دریافتِ پول را در برابر انجام امور مذهبی، مانند وعظ و قرائت قرآن و حل مسائل شرعی، حرام می‌دانست. همچنین در امور وقفی برآن بود که وقف نقود غیرمجاز است و دراین باب به مخالفت و مباحثه با ابوالسعود افندی (ﻫ م) که قائل به جواز وقف نقود بود، پرداخت (علی بن بالی، سامی، همانجاها). وی همچنین یکی از علل ضعف امپراتوری عثمانی را ضعف علما و روحانیون می‌دانست («دائرةالمعارف...»، VI/192).
برکوی در بیشتر علوم متداول زمان خود مانند صرف و نحو عربی، فقه، حدیث، تفسیر، اخلاق و غیره مهارت داشته، و آثار متعددی در این زمینه‌ها تألیف کرده است. وی در استانبول به‌سبب بیماری وبا درگذشت؛ جنازه‌اش را به برگی آوردند و در همانجا به خاک سپرده شد. آرامگاهش زیارتگاه مردم است (علی بن بالی، 437؛ سامی، 2/1285؛ «دائرةالمعارف»، VI/193). رشید رضا او را از مجددین عصر خود شمرده است و حال آنکه کسانی چون صعیدی (ص 14، 378) بر جمود فکری او تکیه کرده‌اند. به هر تقدیر وی یکی از داعیه‌داران اصلاحات سلفی در سدۀ 10ق/16م و شاخص سلفی‌گری در آسیای سغیر بوده است.
آثار
منابع کتاب شناسی دهها اثر به او نسبت داده‌اند که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
الف ـ چاپی
1. اربعون، شامل 40 حدیث. شرحی بر یان کتاب نوشته شده است که به شرح احادیث اربعین معروف است. این اثر بارها چاپ شده است، ازجمله: استانبول (1323ق). 2. اظهار الاسرار، در نحو ( چ استانبول). 3. امتحان الاذکیاء، در نحو، که شرح لب الالباب فی علم الاعراب بیضاوری است؛ این اثر چندین بار در استانبول چاپ شده است. دربارۀ این کتاب پژوهشی به کوشش طارق مختار ملیجی در دانشگاه قاهره (1989م) صورت گرفته، و شیخ مصطفى آدالی نیز شرحی بر آن نگاشته است. 4. امعان الانظار، شرحی است بر کتاب المقصود در صرف زبان عربی که نخستین‌بار در بولاق (1207ق)، و سپس به دفعات تجدید چاپ شده است. 5. الطریقة المحمدیة فی بیان السیرة النبویة الاحمدیة (چ استانبول). 6. العوامل الجدیدة، رساله‌ای در نحو که بارها در بولاق، استانبول و دمشق چاپ شده است. 7. کفایةالمبتدی، در صرف و زبان عربی. شروحی بر این کتاب، با عناوین کفایةالمنتهی فی شرح کفایةالمبتدی از سوی سلیمان سری، (استانبول، 1312ق) و عنایة المبتغی توسط احمد قوش آدالی به رشتۀ تحریر درآمده است (استانبول، 1284ق) 8. وصیت‌نامه، که به رسالۀ برکوی نیز معروف است، در باب فقه، به زبان ترکی این اثر بارها در استانبول چاپ شده است.
ب ـ خطی
1. انقاذالهالکین، رساله‌ای در باب فقه در خصوص غیرمجاز بودن وقف پول که در 967ق/1560م به اتمام رسیده است، این کتاب به زبان عربی است و مؤلف خود آن را به ترکی نیز ترجمه کرده است («دائرةالمعارف»، همانجا). نسخ خطی آن در مصر (خدیویه، 7/164، 169) و توبینگن (GAL, S, II/654) موجود است. 2. ایقاظ النائمین و افهام القاصرین، در فقه، دربارۀ غیرمجاز بودن دریافت اجرت در قرائت قرآن و نیز وقف پول نقد (خدییوه، 7/164، 399؛ سید، 1/93؛ آلوارات، ﺷﻤ 8842). 3. جلاءالقلوب، در اخلاق و تصوف، این کتاب در 971ق/1564م، به اتمام رسیده است. اسحاق بن حسن زنجانی شرحی به نام ضیاءالقلوب و نیز عبدالسلام قیصری شرح دیگری به نام شفاءالقلوب بر آن نگاشته است («دائرةالمعارف»، همانجا). نسخه‌های خطی آن در قاهره، برلین و جز آن موجود است (خدیویه، 2/77، 153، 7/164؛ سید، 1/219، آلوارات، ﺷﻤ 3049-3050).
از دیگر آثار برکوی است: السیف الارم فی عدم جواز وقف المنقول و الدراهم؛ درفقه؛ احوال اطفال المسلمین؛ زیارة القبور؛ تفسیر سورةالبقرة؛ الدر الیتیم، در علم تجوید؛ رسالة فی اصول الحدیث، که رساله‌ای کوچک و ارزشمند است و داوود قارصی آن را شرح کرده است («دائرةالمعارف»، همانجا؛ برای آگاهی بیشتر از جزئیات آثار برکوی، ﻧﻜ : GAL, II/583 – 586; GAL, S, II/654 - 658، «دائرةالمعارف»، VI/193-194).
مآخذ
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛ خدیویه، فهرست؛ سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ سید، خطی؛ صعیدی، عبدالمتعال، المجددون فی الاسلام، قاهره، مکتبةالآداب؛ علی بن بالی، «العقد المنظوم فی ذکر افاضل الروم»، همراه الشقائق النعمانیۀ طاش کوپری‌زاده، بیروت، 1395ق/1975م؛ نیز: