برنی
بَرَنی، ضیاءالدین (ح 684- پس از 758 ق / 1285-1357 م)، تاریخ‌نگار و نویسندۀ مسلمان هند. برنی در آثار خویش كمتر به شرح حال خود می‌پردازد و تنها در ذكر برخی از رویدادها از اعضای خاندان خود كه از دولتمردان بلندپایه بوده‌اند، نام می‌برد؛ اما میرخورد مؤلف سیر الاولیاء شرحی از احوال او به دست داده است (ص 322-323) و مؤلفان بعدی نیز غالباً بر آن تكیه داشته‌اند.
برنی در خانواده‌ای اشرافی از دولتمردان با نفوذ و قدرتمند دهلی در شهر برن (بلند شهر كنونی) زاده شد. نیای مادری او حسام‌الدین از دولتمردان مهم بود و پدرش مؤیدالملك نیابت خواجگی برن را برعهده داشت. همچنین عمویش علاءالدین كوتوال دهلی بود (نظامی، 126-127).
با توجه به اشارۀ برنی به سن خود در تاریخ فیروزشاهی، تولد او را در حدود سال 684 ق حدس زده‌اند (نك : خان، 17). او در كودكی همراه پدرش به دهلی رفت و از استادان گوناگون دانش آموخت (همو، 18-19). پدر برنی از مریدان شیخ نظام‌الدین اولیا بود و وی به دستور پدر به خانگاه شیخ در غیاث‌پور پیوست؛ سپس در زمرۀ مریدان او درآمد و دوره‌ای از زندگی را در این شهر گذراند (میرخورد، همانجا؛ نیز نك : خان، 20). آنگاه به دربار محمدِ تغلق (حك 725-752 ق / 1325-1351 م) پیوست و در سلك مشاوران و ندیمان او درآمد.
برنی دوست و همنشین شاعران معروف عصر خود همچون امیـرخسرو و امیرحسن دهلـوی بود (میرخورد، همانجـا؛ نیز نك : برنی، 79). وی بیش از 17 سال در دربار محمد تغلق به سر برد، اما پس از مرگ او، به سبب حمایت از رقیب فیروزشاه (حك 752-790 ق / 1351- 1388 م) از دربار رانده شد. حتى مدتی را نیز در زندان به سر برد، سپس در غیاث‌پور ساكن شد و واپسین سالهای زندگی را در تنگدستی گذراند (میرخورد، همانجا؛ نظامی، 129-131).
تاریخ دقیق درگذشت برنی مشخص نیست، اما می‌توان حدس زد كه اندك مدتی پس از تألیف تاریخ فیروزشاهی در 758 ق در غیاث‌پور درگذشته است. او در جوار مزار مرشد خود شیخ نظام‌الدین اولیا به خاك سپرده شد (میرخورد، همانجا؛ خان، 27).
بیشتر شهرت برنی، به تاریخ‌نگاری اوست. وی در مقدمۀ تاریخ فیروزشاهی، ضمن ستایش از تاریخ، در 7 عبارت به تبیین فواید این علم پرداخته است و آن را بخش جداناپذیر علوم دینی خوانده، و بدین سبب، حدیث و تاریخ را در ارتباط نزدیك با یكدیگر دانستـه است (ص 11-15، نیز نك : نظامی، 124-125). شیوۀ عقل‌گرایانۀ برنی او را در زمرۀ تاریخ‌نگاران برتر شبه قاره قرار می‌دهد.با اینهمه، شماری ازپژوهشگران معاصر با نظری انتقادآمیز به آثار وی نگریسته‌اند (سركار، 85-84؛ برای بررسی شیوۀ او در نویسندگی، نك : خان، 32-33, 38-39).
آثار
از آثاری كه میرخورد به برنی نسبت داده است (همانجا)، 4 كتاب در دست نیست، یا هنوز شناسایی نشده است: صلاة كبیر، عنایت‌نامۀ الهی، مآثر سادات و حسرت‌نامه؛ اما 4 اثر دیگر او به روزگار ما رسیده است:
1. تاریخ فیروزشاهی، شامل رویدادهای حكومت 8 پادشاه از سلاطین دهلی، از غیاث‌الدین بلبن (664-684 ق/1266-1285 م) تا سال ششم حكومت فیروزشاه (758 ق/1357 م). برنی در مقدمۀ كتاب می‌گوید كه نخست تصمیم داشته است بنا به روش برخی مورخان، یك دوره تاریخ عمومی از خلقت آدم به بعد بنگارد، اما بعد بر آن شد كه بیان حوادث را از همانجایی آغاز كند كه منهاج سراج مؤلف طبقات ناصری در 658 ق به پایان آورده است (ص 24- 28). به همین سبب، برخی از نویسندگان معاصر این اثر را متمم طبقات ناصری دانسته‌اند (الیت، III/93-94؛ سركار،81-82). توجه به روابط اجتماعی و اقتصادی جامعه در این دوره و زندگی‌نامۀ برخی از علما، شاعران و صوفیان از ویژگیهای این اثر ارزشمند شبه قارۀ هند است (ص 11، 13- 18؛ نیز نك : نظامی، 139-138؛ سركار، 82-84).
تاریخ فیروزشاهی در 1860 م به كوشش سیداحمدخان در كلكته و نیز بخش مربوط به غیاث‌الدین بلبن، معزالدین و كیقباد در 1957 م به كوشش عبدالرشید در علیگره تصحیح و چاپ شد. بخشهای مختلف این كتاب نیز به انگلیسی ترجمه، و در «نشریۀ انجمن آسیایی بنگال» چاپ شده است. ترجمۀ این اثر به اردو نیز در 1389 ق/ 1969 م در لاهور منتشر شده است (دربارۀ انتساب كتاب دیگری با عنوان فتوحات فیروزشاهی به برنی، نك : نفیسی، 1/186؛ قس: الیت، III/374-375؛ استوری، I/509).
2. فتاوای جهانداری، كتابی است در باب حكومت و رفتار پادشاهان، شامل یك مقدمه، 24 «نصیحت» و تتمه. برنی در هر یك از بخشها، به ذكر رفتار و كردار پادشاهان با زیردستان می‌پردازد و دیدگاههای مذهبی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی خود را در محتوای داستانها و نصایح بیان می‌كند. فتاوای جهانداری مشتمل بر فواید تاریخی و جغرافیایی است، زیرا نویسنده از رویدادها و شخصیتهای تاریخی مانند پادشاهان، علما، وزیران و صوفیان برای ابراز دیدگاههای خویش بهره برده است. مؤلف از منابع بسیاری همچون تاریخ بیهقی، تاریخ عتبی و شاهنامه استفاده كرده است (نك : خان، 29-32, 45؛ سركار، .(85 این كتاب در 1972 م به كوشش افسر سلیم خان در لاهور چاپ شده است.
3. اخبار برمكیان، كه دربارۀ تاریخ برمكیان است و برنی آن را به نام جلال‌الدین فیروزشاه از عربی ترجمه كرده، و چنانكه خود در مقدمۀ آن گفته، اصل كتاب از ابوالقاسم محمد طایفی بوده است. نسخه‌هایی از این كتاب در كتابخانه‌های گوناگون جهان موجود است (نك : منزوی، 10/155-156؛ استوری، I/1082).
4. ثنای محمدی ( نعت محمدی). نسخه‌ای از این كتاب در كتابخانۀ رضا در رامپور هند موجود است (خان، 2).
مآخذ
برنی، ضیاءالدین، تاریخ فیروزشاهی، به كوشش عبدالرشید، علیگره، 1957 م؛ منزوی، خطی مشترك؛ میرخورد، محمد، سیر الاولیاء، لاهور، 1398 ق / 1978 م؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1363 ش؛ نیز:
Elliot, H. M., The History of India, Lahore, 1976; Khan, A. S., introd. Fatawa-i-Jahandari by Z. Barani, Lahore, 1972; Nizami, Kh. A., On History and Historian of Medieval India, New Dehli, 1977; Sarkar, J. N., History of History-Writing in Medieval India, Calcutta, 1977; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1927.