براثا
بَراثا، يا بُراثا، محله و مسجد مقدس شيعيان در بغداد قديم، محلۀ براثا در بخش غربی بغداد، در منطقۀ كَرْخ و در جنوب محلۀ باب مُحوَّل واقع بوده است (ﻧﻜ : يعقوبی، 244؛ ابن حوقل، 1/ 241؛ ياقوت، بلدان، 1/ 532؛ ريحي، ذيل برث). براثا معرب واژۀ آرامی بَرَيثا به معنای «بيرونی» است (ﻧﻜ : فرنكل، مقدمه، 20؛ لسترنج، 156، حاشيۀ 1). اين محل كهن‌تر از شهر بغداد است (ﻧﻜ : ياقوت، همانجا) و در اصل روستايی با فاصلۀ حدود 3 از مركز بغداد تاريخی بوده كه با تأسيس و توسعۀ بغداد، بله صورت محله‌ای از محلات آن درآمده است (همانجا).
ظاهراً در محل مسجد مشهور براثا پيش‌تر ديری برپا بوده كه در 37ق/ 657م، هنوز در اختيار راهبی مسيحی قرار داشته است (ﻧﻜ : دنبالۀ مقاله). داستان ابوشعيب براثی و همسر عابدش به عنوان اولين مسلمانان براثا بارها در منابع آمده است (ﻧﻜ : خطيب، 14/ 419؛ ابن‌جوزی، 9/ 152-153).
تقدس مسجد نزد شيعيان به سبب وقوف حضرت علی(ع) در آن محل است؛ چه، بنابر روايات شيعی حضرت در بازگشت از جنگ نهروان در اين محل نماز خوانده است. پاره‌ای از اين روايات در بيان ماجرا به درازا رفته است و از گفت‌و‌گوی مفصل حضرت با راهب مسيحی و حتى اقامت 4 روزۀ ايشان سخن گفته‌اند (برای نمونه، ﻧﻜ : شيخ طوﺳﻰ، 199-200؛ راوندی، 2/ 552-554؛ بحرانی 1/ 485-492؛ مجلسی، 14/ 210-212). دقيقاً مشخص نيست از چه زمان در اين مكان مسجد برپا شده است؛ در منابع متقدم تنها ابن‌حوقل (د پس از 367ق) ساخت مسجد را به حضرت علی(ع) نسبت داده است (همانجا؛ قس: مجلسی، 52/ 218، كه به فرمان حضرت در ساخت مسجد و نام‌گذاري آن اشاره دارد).
در اواخر سدۀ 3 و اوايل سدۀ 4ق اين مسجد به پايگاه فعاليتهای شيعيان بغداد تبديل شده بود و افزون بر اعمال عبادی، محلی مناسب برای نشر احاديث شيعی بود (ﻧﻜ : دار قطَنی، 159؛ شيخ مفيد، 165؛ شيخ طوسی، 269)؛ در 313ق/ 925م، به مقتدر عباسی خبر رسيد كه برپايی نماز تنها سرپوشی بر فعاليت آنان است و ازهمين‌رو به حكم مقتدر در يك روز جمعه كه انبوه شيعيان در مسجد مشغول نماز بودند، مسجد با خاك يكسان شد و بسياری از حاضران دستگير شدند و زمين مسجد به گورستان پشت آن ملحق گشت (ابن‌جوزی، 14/ 4-5؛ خطيب، 1/ 109).
در 328ق/ 940م به دنبال درخواست شيعيان، بجكم ماكانی وزير الراضی حكم به بازسازی و توسعۀ مسجد داد. بسياری از زمينهای اطراف مسجد ازجمله گورستان نزديك آن خريداری شد و با فتوای فقها قبرهای بسياری نبش، و بقايای اجساد در جايی ديگر دفن گرديد. در ساختمان مسجد گچ و آجر به كار رفت و سقف آن از چوب ساجِ منقوش ساخته شد و بر كتيبۀ مسجد نام خليفة الراضی حك گرديد. بازسازی مسجد در جمادی‌الاول 329 به پايان رسيد و با تعيين احمد‌بن فضل هاشمی، امام جماعت رصافه، به عنوان امام براثا از جانب خليفه، اولين نماز جمعه در 18 همين ماه با حضور انبوه بغداديان و صاحب شرطه به صورت رسمی اقامه شد (صولی، 136، 192، 285؛ خطيب، 1/ 110؛ همدانی، 1/ 120؛ ابن جوزی، 14/ 5).
پس از آن، تاريخ براثا با حوادث و درگيريهای متعددی پيوند خورده، و رونق آن تابعی از نفوذ سياسی شيعه در بغداد بوده است؛ چنانكه در روزگار اقتدال آل‌بويه براثا اهميتی فراوان يافت. اگرچه اصطخری در 340ق/ 951م تنها از 3 مسجد برای برگذاری نماز جمعه ياد می‌كند و اشاره‌ای به براثا ندارد (ﻧﻜ : لسترنج، 156, 320)، اما به گزارش ابن‌اثير (8/ 533)، در شعبان 349/ اكتبر 960 كه به علت وقوع درگيری ميان اهل سنت نماز جمعه برای مدتی در دو بخش بغداد (شرقی و غربی) تعطيل شد، در براثا با امنيت كامل بدون وقفه اقامه می‌شد. از اوايل سدۀ 5ق از رونق مسجد براثا كاسته شد (همو، 9/ 393-394؛ ابنکثیر، 12/ 26)، تا آنکه در 450ق/ 1058م به تعطیل كشيده شد (ﻧﻜ : ياقوت، همانجا). سمعانی (د562ق/ 1167م) در گزارش خود بيان می‌كند كه به روزگار او به دستور خليفه درهای مسجد بسته بود (2/ 124).
از بازسازی و بازگشايی مسجد تا سدۀ 10ق/ 16م و دست يافتن صفويان بر بغداد خبری در دست نيست، اما می‌دانيم كه در اوسط سدۀ 8ق/ 14م، شهيد اول در ديدار خود از بغداد، در مسجد براثا درنگی داشته، و آن را مسجدی پای برجا يافته است (ﻧﻜ : ص 155).
در طول تاريخ، براثا موردتوجه و عنايت بسيار شيعيان بوده است و بسياری از بزرگان از اين محله برخاسته‌اند (ﻧﻜ : سمعانی، 2/ 124-126؛ ياقوت، همان، 1/ 533-534)، يا بنا به وصيت خود در اين مسجد بر پيكر آنها نماز خوانده، يا در براثا دفن شده‌اند (ﻧﻜ : صولی، 83، 249). از مشاهير اين كسان ابوالعباس ضَبّی وزير است كه پيكر وی از براثا به سمت كربلا تشييع شد (ﻧﻜ : ياقوت، ادبا، 2/ 110؛ امينی، 4/ 151). در فضيلت اين مسجد سخن بسيار رفته است (ﻧﻜ : مجلسي، 99/ 26-30؛ قمي، 488-490) و از جمله فضايل اين محل يا مسجد، وقوع ردالشمس برای حضرت علی(ع) را بر شمرده‌اند (ﻧﻜ : اربلی، 1/ 285-286؛ مجلسی، 41/ 73). در برخی روايات شيعی بجز حضرت امير(ع)، براثا به عنوان جايگاه نماز حضرت مريم، حضرت عیسى و حتى حضرت ابراهيم(ع) معرفی شده است (ﻧﻜ : راوندی، 2/ 553-554؛ مجلسی، 14/ 211-212؛ نوری، 3/ 430)، از همين روست كه در منابع روايی اماميه و به تبع آن در منابع فقهی و كتب ادعيه، بر فضليت نماز در اين مسجد تأكيد شده (حر عاملی، 5/ 287-288؛ مجلسی، 99/ 26؛ نيز شهيد اول، همانجا؛ قمی، 488)، چنانكه در مبحث اعتكاف، اين مسجد از جملۀ 6 مسجد خاص بوده ست (كاشف‌الغطاء، 2/ 335).
گفتنی است كه گاه براثا با مسجد ديگری با عنوان مشهدالعتيقه (يا مشهد‌المنطقه) در جنوب شرقی شهر منصور ميان كاظمين و جيفر كنونی خلط شده است؛ شايد پس از ويرانی براثا، شيعيانْ مشهدالعتيقه را براثا ناميدند تا نام براثا از يادها محو نگردد (جواد، 98، 85).
علی بن حسن حسينی پيشينۀ براثا را در كتابی با عنوان تاريخ مسجد براثا بررسی كرده است (نجف، 1385ق/ 1965م) و محمد سماوی ارجوزه‌اي در تاريخ براثا دارد كه ضمن اشاره به نام راويان روايتِ مربوط به فضل براثا، موضع اين دو مسجد را به‌طور دقيق مشخص كرده است (ﻧﻜ : خليلی، 1/ 21، حاشيۀ 1، نيز 32، حاشيۀ 1).
امروزه با توسۀ شهر كاظمين، محلۀ براثا به اين شهر متصل، و در مغرب بزرگراه بغداد ــ كاظمين واقع شده است و مقام حضرت علی(ع) در قبله‌گاه مسجد قرار دارد.
مآخذ
ابن‌اثير، الكامل؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به كوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت، 1412ق/ 1992م؛ ابن حوقل، محمد، صورة‌الارض، به كوشش كرامرس، ليدن، 1938م؛ ابن‌كثير، البداية؛ اربلی، علی، كشف‌الغمة، بيروت، 1401ق/ 1981م؛ امينی، عبدالحسين، الغدير، تهران، 1366ش؛ بحرانی، هاشم، مدينة معاجز الائمه الاثنی عشر (ع)، قم، 1413ق؛ جواد؛ مصطفى و احمد سوسه، دليل خارطة بغداد المفصل، بغداد، 1378ق/ 1958م؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشيعة قم، 1414ق؛ خطيب بغدادی، احمد، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ خليلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، قسم‌الكاظمين، بيروت، 1407ق/ 1987م؛ دارقطنی، علی، سؤالات حمزة بن يوسف السهمی، به كوشش موفق بن عبدالله‌‌بن عبدالقادر، رياض، 1404ق/ 1984م؛ راوندی، سعيد، الخرائج والجرائح، قم، 1409ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی یمانی، حيدرآباد دكن، 1383ق/ 1963م؛ شهيد اول، محمد، ذكری الشيعة، چ سنگی، 1272ق؛ شيخ طوسی، محمد، الامالی، قم، 1414ق؛ شيخ‌مفيد، محمد، امالی، به كوشش استاد ولی و غفاری، قم، 1403ق؛ صولی، محمد، الاوراق، اخبارالراضی بالله والمتقی لله، به كوشش هيورث‌دن، قاهره، 1935 م؛ طريحی، فخرالدين، مجمع البحرين، نجف، 1378ق ﺑﺒ؛ قمی، عباس، مفاتيح الجنان، تهران، 1391ق؛ كاشف‌الغطاء جعفر، كشف الغطاء، چ سنگی، تهران، 1271ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، 1403ق/ 1983م؛ نوری، حسين، مستدرك الوسائل، قم، 1407 ق؛ همدانی، محمد، تكملة تاريخ الطبری، به كوشش آلبرت يوسف كنعان، بيروت، 1961م؛ ياقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ يعقوبی، احمد؛ «البلدان»، همراه الاعلاق النفيسۀ ابن رسته، به كوشش دخويه، ليدن، 1891م؛ نيز: