بختاورخان

بَخْتاوَرْخان، محمد، مورخ و دیوان سالار عصر اورنگ زیب (ﻫ م). از نخستین سالهای زندگی او اطلاعی در دست نیست. بنا بر اطلاعی که خود وی در کتاب ریاض الاولیاء به دست داده است (گ 230)، می‌توان تاریخ تولد او را در 1029یا 1030ق/ 1620 یا 1621م دانست (ﻧﻜ : علوی، I/ 16).
بختاورخان در 1065ق/ 1655م منشی شاهزاده اورنگ زیب شد و در کشمکشهای او و برادرانش بر سرجانشینی شاهجان (ﺣﻜ 1037-1068ق)، به پشتیبانی از اورنگ زیب برخاست (بختاورخان، مرآة...، 1/ 62 آفتاب اصغر، 450). اورنگ زیب نیز پس از تاج‌گذاری، او را لقب «خان» و منصب هزاری و داروغگی خاصان داد (بختاورخان، همان، 1/ 165؛ 338؛ مستعدخان، 172؛ شاهنوازخان، 3(2)/ 972؛ آفتاب اصغر، 450-451). وی در دوران خدمتش در دربار اورنگ زیب، چند مسجد، یک کاروانسرا نزدیک دهلی، کاروانسرایی در بختاورپور، پلی نزدیک دهلی، و باغی نزدیک اعزآیاد و نیز لاهور بنا کرد (بختاورخان، همان، 2/ 522-524؛ سرخوش، 25).
بختاورخان در 15 ربیع الاول 1096ق/ 10 فوریۀ 1685م پس از 30سال خدمت در دربار درگذشت و اورنگ زیب خود پیکرش را تشییع کرد و بر او نماز گزارد («کیفیت...»، 2/ 693؛ مستعدخان، 171).

فعالیتهای ادبی

اورنگ زیب بیشتر دوران سلطنتش را در کشمکشهای داخلی و خارجی می‌گذراند، از این‌رو، تنها علاقۀ بختاورخان به ادب و هنر موجب شد تا فضای آن دوره برای پرورش ادیبان و شاعران مساعد گردد و دربار اورنگ زیب به مجمع ادیبان و دانشمندان تبدیل شود. مستعدخان مؤلف مآثر عالمگیری، و شیخ رضی‌الدین بهاگلپوری یک از نویسندگان فتاوی عالمگیری از کسانی بودند که توسط بختاورخان به دربار اورنگ زیب راه یافتند (علوی، EI2، I/ 18, 19, I/ 954؛ نیز ﻧﻜ : مستعدخان، 172) و شاعرانی چون، عبدالرسول کشمیری (متخلص به استغنا)، تحسین، عرشی و قیصر تتوری از حمایت بختاورخان برخوردار شدند (بختاورخان، همان، 2/ 543، 558، 628، 649). افزون بر این، آثار مهم دیگری نیز در این دوره پدید آمد (همان، 2/ 516-519؛ عبدالحی، 5/ 91).

آثار

1. مرآة العالم، که از مهم‌ترین آثار بختاورخان است و در 1078ق نگاشته شده است. این اثر در تاریخ عمومی، و مشتمل بر یک مقدمه و 7جلد (آرایش) و هر جلد در چند باب (نمایش) و هر باب در چند فصل (پیرایش) است.مجلدات نخست در تاریخ عمومی جهان است و مجلدات بعدی به وقایع دوران سلاطین دهلی و امپراتوران گورکانی اختصاص یافته، و جلد آخر مشتمل بر حوادث 10 سال اول فرمانروایی اورنگ زیب و اوضاع و احوال فرهنگی این دوره است. در باب سوم آن نیز به ذکر احوال دانشمندان و مشایخ هند (ﻧﻜ : 2/ 407-408، 421-422)، خوش‌نویسان و برخی از شعرا پرداخته شده است (2/ 459 ﺑﺒ، 525، ﺟﻤ ). مأخذ مهم بختاوران در تألیف این اثر، کتاب عالمگیرنامه، اثر میرزا منشی محمدکاظم است (آفتاب اصغر، 452؛ نیز ﻧﻜ : علوی، 1/ 1، 16، ﺟﻤ)، اما ذکر وقایع روزگار اورنگ زیب مستند به اطلاعات و مشاهدات خود بخاورخان نیز هست. مرآة العالم از نظر شیوه و سبک بیان نسبت به آثار قبلی او خالی از هرگونه تکلف، و دارای نثری روان است (ﻧﻜ : 1/ 7، 283؛ آفتاب اصغر، 455). از این اثر مهم، فقط بخش آخر آن که مربوط به دوران اورنگ زیب است، در لاهور چاپ شده است، اما نسخه‌های فراوان دیگری از آن در کتابخانه‌ها یافت می‌شود (منزوی، 10/ 126-127؛ آصفیه، 1/ 235-236؛ اته، I/ 55-56؛ بانکیپور، VI/ 55-56).
2. چهار آیینه، یا آیینۀ بخت، که در 1068 یا 1069ق تألیف شده است. برخی معتقدند که این کتاب، طرح نخستین مرآة العالم بوده است (ایوانف، 5؛ استوری، I(1)/ / 132)؛ در حالی که خود بختاورخان در مرآةالعالم یادآور شده (2/ 516) که چهار آیینه کتاب مستقلی است. این کتاب که از یک مقدمه، یک خاتمه و 40 معاینه (پخش) تشکیل شده، شامل احوال پیامبران، خلفا، پادشاهان و عارفان است. 4 معاینۀ آخر به شرح وقایع 4 جنگ اورنگ زیب با برادرانش بر سر جانشینی شاهخان اختصاص یافته است (ﻧﻜ : همانجا؛ الیت، VII/ 150؛ ایوانف، 5-6). یک نسخۀ خطی این اثر، درمجموعۀ نسخه‌های فارسی کرزن در کتابخانۀ انجمن آسیایی بنگال، و نسخۀ دیگری نیز در کتابخانۀ خصوصی عالمگیر شجاع در لاهور نگهداری می‌شود (همو، 5؛ منزوی، 10/ 124-125).
3. ریاض‌ الاولیاء، که در 1090ق تألیف شده، و دارای 4 چمن (بخش) است و در آن به ذکر مکارم امامان معصوم(ع)، مناقب خلفای راشدین و شرح احوال اولیا و مشایخ، و منتخبانی از تذکرة الاولیاء، نفحات الانس، رشحات عین الحیاة و منتخب الاخبار را نیز شامل می‌شود (ریو، III/ 975؛ آصفیه، 1/ 290؛ نیز ﻧﻜ : بختاورخان، ریاض...، ﺟﻤ ). از این کتاب، دو نسخل خطی در دست است که یکی در کتابخانۀ آصفیه و دیگری در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (آصفیه، ریو، همانجاها).
4. تاریخ هندی، که در 1078ق تألیف شده، و مشتمل بر تاریخ تیموریان هند است. این کتاب به 6فصل تقسیم شده، و هر فصل با رعایت ترتیب تاریخی، به وقایع دوران فرمانروایان گورکانی از بابر (ﺣﻜ 932-937ق) تا اورنگ‌زیب اختصاص یافته است (آفتاب اصغر، 490-491؛ استوری، I(1)/ 517). تنها یک نسخه از این کتاب شناخته شده که در دانشگاه پرینستون نگهداری می‌شود (همانجا).
5. بیاض، یا سوادالاعظم، که در 1082ق تألیف شده، و مجموعه‌ای از شعر، نثر، تذکرة شعرا، ساقی‌نامه‌ها و دیوان شعرای متقدم و متأخر است که در زمان خود بختاورخان به وسیلۀ خوش‌نویسان، نوشته شده است (بختاورخان، مرآة، 2/ 517-518؛ علوی، I/ 20؛ قس: ریو، I/ 126). از دیگر آثار بختاورخان می‌توان به منتخبانی از آثار سنایی، عطار، مولوی، و نیز روضة الاحباب و تاریخ الفی اشاره کرد (ﻧﻜ : بختاورخان، همان، 2/ 516-517؛ عبدالحی، ریو، همانجاها).
برخی از مأخذ، تألیفات بختاورخان را به محمد بقا نسبت داده‌اند (ﻧﻜ : الیت، همانجا؛ استوری، I(1)/ 131؛ قس: مستعدخان، 172؛ شاهنوازخان،1/ 2؛ علوی، I/ 14-15؛ ریو، I/ 123, III/ 975). این ادعا، بیشتر دربارۀ مرآةالعالم مطرح است و گفته شده که این کتاب، طرح اولیۀ مرآة جهان‌نما اثر محمد بقا بوده است. با آنکه فصولی از این دو کتاب، کاملاً به هم شبیه است، اما دلیل قطعی که این ادعا را ثابت کند، در دست نیست (الیت، VII/ 150-151)؛ جز آنکه بختاورخان خود در مرآة العالم تصریح کرده که محمدبقا در تألیف این اثر با او همکاری کرده است (ﻧﻜ : 2/ 554).

مآخذ

آصفیه، خطی؛ آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1346ش؛ بختاورخان، محمد، ریاض الاولیاء، میکروفیلم موجود در کتابخانۀ مرکز؛ همو، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979م؛ سرخوش، محمدافضل، کلمات‌الشعرا، لاهور، 1942م؛ شاهنوازان، مآثرالامرا، به کوشش عبدالرحیم، کاکته، 1888م؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، 1396ق/ 1976م؛ علوی، ساجده س.، مقدمه و حواشی بر مرآة العالم (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، بختاورخان)؛ «کیفیت وفات بختاورخان»، مرآة العالم (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، بختاورخان)؛ مستعد حان، محمدساقی، مآثر عالمگیری، ترجمۀ محمد فداعلی طالب، کراچی؛ منزوی، خطی مشترک؛ نیز: