اگری
اِگْری، شهری كهن در جمهوری مجارستان و مركز ایالت هِوِش كه در سدۀ 11ق / 17م، در قلمرو دولت عثمانی قرار داشت. نام این شهر در زبان مجار، اگر، در لاتین آگریا و در زبان آلمانی ارلاو آمده است («دائرةالمعارف دیانت»، X / 489, 491؛ هامر پورگشتال، III / 306-308)، منابع عثمانی آن را شبیه به گویش مجارها به شكل اِكری و اِكره (صولاق‌زاده، 630؛ قره چلبی‌زاده، 481؛ لطفی پاشا، 449؛ اولیا چلبی، 7 / 160؛ فریدون بك، 2 / 100؛ نیز نك : «دائرةالمعارف دیانت»، X / 489) آورده‌اند.
اگری در °47 و ´54 عرض شمالی و °20 و ´23 طول شرقی واقع شده است ( بریتانیكا، 1974 م، III / 803). این شهر در درۀ رود اگر، و میان كوههای ماترا و بوك در 10 كیلومتری شمال شرق بوداپست (نك : WNGD, 358؛ «اطلس ... »، 31؛ EI2, II / 689) واقع شده است. جمعیت اگری كه در میانۀ قرن 10 ق / 16 م از 4 هزار نفر تجاوز نمی‌كرد، در 1991م / 1370ش به بیش از 62 هزار نفر رسید («دائرةالمعارف دیانت»، X / 490-491؛«اطلس»، 306).
اگری از شهرهای كهن مجارستان است و شاید بتوان گفت كه این شهر در حدود سال 276 ق / 889 م كه مجارها در درۀ دانوب و سرزمین مجارستان امروزی اقامت گزیدند، پدید آمده است (نك : سامی، 6 / 4164؛ IA, IV / 196؛ «دائرةالمعارف بین‌المللی»، VI / 306). در حدود سال 399 ق / 1009 م اولین پادشاه مجارستان ــ استفان قدیس ــ آن را به یك اسقف‌نشین تبدیل ساخت (IA، «دائرةالمعارف بین‌المللی»، همانجاها). در 640 ق / 1242 م مغولها اگری را ویران كردند و در 659 ق / 1261 م دوباره شهر رو به آبادانی گذاشت و قلعۀ آن از نو ساخته شد (IA، همانجا؛ میدان لاروس، IV / 107). در 846 ق / 1442 م شهر دچار هجوم پیروان یان هوس ــ رهبر مذهبی چكها ــ شد («دائرةالمعارف دیانت»، X / 489؛ IA، همانجا). در 862 تا 895ق / 1458 تا 1490م پس از بازسازی شهر و ایجاد مركز اسقف‌نشینی در آنجا، به تعمیر قلعه و تكمیل استحكامات آن پرداختند؛ چنانكه 300 تا 350 تن نیروی نظامی در آن مستقر بودند («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
دولت عثمانی در پی گسترش قلمرو خود در 932 ق / 1526 م نیروهای خود را به حدود قلعۀ اگری رساند و پس از جنگ مهاچ(943 ق / 1536 م)، این قلعه بارها دست به دست شد (IA، «دائرةالمعارف دیانت»، میدان لاروس، همانجاها). در اولین تهاجم جدی عثمانیها (959 ق / 1552 م)، فرماندهی قلعۀ اگری به دست استفان دوبو بود. نیروهای عثمانی پس از تسخیر شهرهای ایالت اگری تا پای قلعۀ اگری پیش تاختند (IA، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها؛ پچوی، 1 / 295-296)، اما با دفاع سرسختانۀ مجارها پس
نشستند (همو، 1 / 296؛ میدان لاروس، همانجا). این دفاع پیروزمندانۀ مردان و زنان شهر، دست‌مایۀ رمانی با عنوان «ستاره‌های اگری» شد، چنانكه خواندن آن در مدارس اجباری گردید. این داستان در ایجاد احساسات منفی در جوانان مجار نسبت به تركان عثمانی مؤثر افتاد و در نتیجه خاطرۀ كم‌رنگی از تسلط بعدی عثمانی در مجارستان برجای ماند («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). منابع عثمانی ضمن اعتراف به استحكام قلعۀ اگری، افسانۀ دفاع مجارها را اغراق‌آمیز تلقی كرده‌اند و اغلب سرمای هوا را علت اصلی چشم‌پوشی از فتح قلعه می‌دانند (لطفی پاشا، 449؛ صولاق‌زاده، 517- 518؛ منجم‌باشی، 3 / 501؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
جنگهای 15 ساله از 1001 تا 1015 ق / 1593 تا 1606 م میان عثمانیها و امپراتوری خاندان هابسبورگ (اتریش) نقطۀ عطفی در تاریخ اگری محسوب می‌شود (EI2, II / 690). پس از به هم خوردن شرایط صلح (1001 ق / 1593 م)، شكستهای پیاپی سلطان محمد سوم را واداشت كه فرماندهی جنگ را خود بر عهده گیرد (شاو، 1 / 319). او در 24 شوال 1004ق / 11 ژوئن 1596م از استانبول رهسپار سفر جنگی شد (اولیا چلبی، 7 / 161؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 74-75) و در 22 ذیحجه به بلگراد رسید و پس از عبور از نهر ساوا به مشورت پرداخت (نعیما، 1 / 146؛ اوزون چارشیلی، 3(1) / 99) و سرانجام، تصمیم بر فتح آنجا گرفته شد (راسم، 1 / 391؛ اوزون چارشیلی، 3(1) / 100). در 28 محرم 1005 اگری محاصره شد ( نعیما، 1 / 149؛ سلانیكی، 644؛ راسم، 1 / 392) و در 12 صفر 1005 قلعۀ بیرونی (واروش) پس از 11 روز جنگ فتح شد و پس از یك هفته، از قلعۀ درونی فریاد امان‌خواهی برخاست و در 20 صفر 1005 ق / 3 سپتامبر 1596 م قلعۀ اگری تسلیم شد (قره چلبی‌زاده، 481؛ فرید، 118؛ نعیما، 1 / 151؛ پچوی، 2 / 193-194؛ سلانیكی، 649؛ فریدون بك، 2 / 100-101؛ منجم‌باشی، 3 / 589؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 75) و محافظان اتریشی قلعه قتل عام شدند (رفعت، 1 / 236؛ قره چلبی‌زاده، 482). فتح اگری كه با خوش اقبالی سلطان محمد سوم (د 1012 ق / 1603 م) به پایان رسید، اولین پیروزی بر خاندان هابسبورگ بود و این نبرد به اصرار خواجه سعدالدین، شیخ‌الاسلام و مورخ عثمانی (د 1008 ق) و نیز خضر افندی، واعظ شهیر (ثریا، 2 / 279؛ علمیه ... ، 416) صورت پذیرفت. در این نبرد سپاه عثمانی متشكل از 10 هزار ینی چری بود (یوجل، 38)، ولی شمار محافظان و ساكنان اگری نزدیك به 5 هزار تن بودند (پچوی، 2 / 194؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 489).
اگری پس از آن یكی از 4 ایالت عثمانی در مجارستان گردیدو دارای 6 سنجاق شد (IA, IV / 196-198؛ رفعت، همانجا). گفته‌اند كه در آن سال امپراتوری عثمانی به منتهای وسعت خود رسید (نك : هامر پورگشتال، 3 / 1680). فتح اگری عثمانیها را بر راههای ارتباطی میان اتریش و ترانسیلوانیا (اردل) مسلط كرد (شاو، 1 / 319) و معادن اگری را در اختیار آنان قرار داد (پچوی، 2 / 191؛ نعیما، 1 / 146) و فتح‌نامه‌هایی با عنوان «فاتح اكری» (سلطان محمد سوم) نوشته شد، ازجمله غزانامۀ محمدیه و مثنوی شهنامۀ سلطان محمد ثالث (جودت، 1 / 46؛ TS, I / 236, 244؛ نیز نك : فریدون بك، 2 / 100-101). پس از فتح اگری، كلیسای بزرگ آنجا را به جامع سلطانی تبدیل كردند و با شركت سلطان عثمانی نماز جمعه در آن به جای آوردند ( میدان لاروس، IV / 107؛ منجم‌باشی، 3 / 589).
قلعۀ اگری در زمان اولیا چلبی (نك : 7 / 161) به سیب سرخ اردلستان (نك : ه د، اردل) معروف بود و وی آن را چنین وصف می‌كند كه دارای 4 حصار به نامهای نمسه حصاری، مجار حصاری، اشاقی واروش و باروت‌خانه ( میدان لاروس، همانجا)، و نیز 46 محراب و 9 جامع به نامهای سلطان محمد (فتحیه)، چارسو، صالح افندی، ممی آغا، آلای بنی، بنلی احمدآغا، ینی زاعم، قاسم پاشا و بازاریری بود كه در آنها نماز جمعه برگذار می‌شد (اولیا چلبی، 7 / 167-173). بجز اینها قلعۀ اگری 31 زاویۀ محلی نیز داشت كه مهم‌ترین آنها «مسجد صوقاق» و «مسجد كتخدا» بودند. 4 مدرسۀ طلاب و 17 مدرسۀ پسرانه و نیز تكیه‌ای به نام بابا سلطان (مقر بكتاشیان) در آنجا وجود داشت (همو، 7 / 173-174).
در 1094 ق / 1683 م عثمانیها به فرماندهی صدراعظم محمد چهارم به پای قلعۀ وین رسیده بودند. اما امپراتوری اتریش با استفاده از اختلافات داخلی عثمانیها بر آنان هجوم بردند و ابتدا اسك (ه م) و سپس قِلاع دیگر را تسخیر كردند و سرانجام در صفر 1099 / نوامبر 1687 اگری نیز به دست نیروهای اتریشی افتاد (اوزون چارشیلی، 3(1) / 669؛ راسم، 2 / 752؛ میدان لاروس، همانجا) و مسجد بزرگ اگری تبدیل به كلیسا شد (هامر پورگشتال، 4 / 2728).
این شهر در 1116 ق / 1704م مدت كوتاهی به دست حكمران اردل افتاد، اما بار دیگر از 1122 ق / 1710م جزو قلمرو امپراتوری اتریش شد و از 1222 ق / 1807 م، تابع ایالت هوش (مجارستان) گردید ( میدان لاروس، همانجا).
اگری امروزه شهری كم جمعیت و نیمه صنعتی است و اقتصاد آن به سبب آب و هوای مناسب و خاك خوب برپایۀ كشاورزی استوار است. درگذشته نیز موقعیت شهر برای كشت انگور و تولید محصولات لبنی مساعد بود و 90٪ مردم در دورۀ پیش از عثمانیها به كشت انگور و تولید فرآورده‌های آن مشغول بودند. صنعت اگری محدود به برخی مصنوعات فلزی، ماشین آلات و لوازم مهندسی و نیز منسوجات كتانی، صابون و سیگار است («دائرةالمعارف دیانت»، X / 491؛ آمریكانا، IX / 723؛ WNGD, 358; GSE, XXIX / 329). اگری به سبب چشمه‌های آب گرم از جاذبه‌های جهانگردی برخوردار است (بستانی، 3 / 176). زبان اهالی مجاری است كه شماری واژه‌های تركی نیز با آن درآمیخته است. به گفتۀ اولیا چلبی در قرن 11 ق / 17 م مردم آنجا با زبان آلمانی نیز آشنایی داشتند (7 / 175).
آثار تاریخی: 1. منارۀ تركی، بازمانده از روزگار تسلط عثمانیها با 35 متر ارتفاع و قاعده‌ای 14 گوشه كه در 1245 ق / 1829 م تعمیر گشته است (IA، میدان لاروس، همانجاها؛ بریتانیكا، 1911 م، IX / 12)؛ 2. موزۀ استفـان دوبو (نك : GSE، همانجا)؛ 3. ساختمانهای كهن از كاتدرال و كلیساها كه اگری را مشهور به رُم مجارستان ساخته است ( بریتانیكا، همانجا)؛ 4. كتابخانه و رصدخانه (همانجا)؛ 5. قلعۀ تاریخی اگری كه از قرن 7 ق / 13 م به جا مانده، و استحكاماتش در قرن 10 ق / 16م ساخته شده، و از جاذبه‌های مهم جهانگردی اگری است (GSE، همانجا).
از آثار دیگر می‌توان به بنای معروف «كتخدا مسجدی» اشاره كرد كه تصویر آن توسط نقاشی ناشناس در 1841م طراحی شده است (نك : «دائرةالمعارف دیانت»، X / 490).
مآخذ
اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1372 ش؛ اولیاچلبی، محمد، سیاحت‌نامه، استانبول، 1928 م؛ بستانی، بطرس، دائرةالمعارف، بیروت، 1878 م؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283 ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309ق؛ راسم، احمد، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1326- 1328ق؛ رفعت، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299 ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ شاو، ا. ج.، تاریخ امپراطوری عثمانی و تركیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370 ش؛ صولاق‌زاده، محمد، تاریخ، استانبول، 1297 ق؛ علمیه سالنامه‌سی، استانبول، 1334 ق؛ فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت، 1397 ق / 1977 م؛ فریدون بك، منشآت السلاطین، استانبول، 1275 ق؛ قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضةالابرار المبین بحقائق الاخبار، بولاق، 1248 ق؛ لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1341 ق؛ منجم‌باشی، احمد، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، 1285 ق؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1281 ق؛ هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زكی علی‌آبادی، به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1376 ش؛ نیز:
Americana; Britannica, 1911; ibid, 1974; Britannica Atlas, 1992; EI2; Encyclopedia International, New York, 1974; GSE; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1963; IA; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Selânikî, M., Tarih, Istanbul, 1989; TS; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1994; Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; WNGD; Yücel, Y., Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar, Ankara, 1988.