اوین
اوین \ evīn\ ، سابقاً روستایی در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز در شمیران و امروزه محله‌ای در شمال غربی کلان‌شهر تهران واقع در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
اوین با میانگین ارتفاع 654‘ 1 متر از سطح دریا در دامنۀ کوه توچال ــ از مهم‌ترین کوههای رشته‌کوه البرز ــ و در دهانـۀ درۀ اوین ـ درکـه واقع شده است. این دره از خوش‌آب‌وهواترین و نیز پر رفت‌وآمدترین دره‌های شمال تهران است. در روزهای پایان هفته و روزهای تعطیل، بسیاری از افراد برای تفریح و کوهنوردی از طریق این دره که باغهای میوۀ بسیاری دارد، به سوی ارتفاعات شمالی شهر می‌گذرند (کریمان، 1/ 119، 146؛ زنده‌دل، 65-66). رود فصلی درکه که از دامنه‌های باختری کوه توچال سرچشمه می‌گیرد، با گذر از درۀ اوین در جنوب باختری تهران به رود سولقان (کن) می‌ریزد. این رود از ذوب برفهای دامنه‌های البرز تغذیه می‌گردد (افشین، 2/ 497). چشمه‌های کفـو (کف ـ آب)، اشکارخونی، هفت‌دوغونی (هفت‌طغیانی)، یورت مختار، آلوچه‌درختک، درۀ جوزک و درۀ کارا از دیگر منابع آبی اوین به شمار می‌آید (اعرابی، 10).
هرچند اوین در گذشته اراضی وسیع‌تری را در بر می‌گرفت (نک : ستوده، 1/ 120، 127)، اما براساس تعریف شهرداری تهران از محلۀ اوین، امروزه این محله از باختر به رود درکه، از جنوب و جنوب باختری به بزرگراه چمران و خیابان کچویی، از خاور به خیابانهای یمن در ولنجک و رشیدالدین فضل‌الله و سپس بلوار دانشجو، و از شمال به درکه محدود است (تحقیقات ... ).
پیشینۀ تاریخی
یافته‌های باستان‌شناسان در محدودۀ اوین ــ که غالباً سفالهایی متعلق به تمدن موسوم به «سفـال خـاکستری ـ سیـاه» است ــ دیـرینگی سکونت انسان در آنجا را به 200‘ 1 سال پیش از میلاد می‌رساند (نک : کامبخش‌فرد، هفت)؛ اما در منابع تاریخی تا اوایل سدۀ 7 ق/ 13 م، از آن نامی به میان نیامده است. ظاهراً برای نخستین‌بار یاقوت از آن با نام «اَذون» به‌عنوان یکی از روستاهای کورۀ قصران بیرونی از توابع ری یاد کرده، و احمد بن حسین بن بابای زیدی را از منسوبان به آن دانسته است (1/ 180). به گزارش او احمد ابن حسین که در 495 ق/ 1102 م در اوین به دنیا آمده بود، از بزرگان زیدیه به شمار می‌آمده، و نزد مردم از احترامی خاص برخوردار بوده است؛ چنان‌که هرگاه به ری می‌رفته است، مردم به او تبرک می‌جسته‌اند و محضرش را مغتنم می‌شمرده‌اند (4/ 105). از منابع تاریخی چنان پیدا ست که در آن روزگار مردم اوین همچون دیگر روستاهای شمال ری، واقع در کوهپایه‌های البـرز زیـدی‌مذهب بـوده‌اند (نک : قـزوینی، 460-461؛ محدث، 460، حاشیۀ 14).
جنگ جلال‌الدوله اسکندر از امرای بادوسپانیان با امیرزادگان اویغور در 756 ق/ 1355 م، مهم‌ترین واقعۀ تاریخی اوین به شمار می‌آید. در این سال، امیرزادگان اویغور به فرماندهی دلسون قیا (درسون قیا) بر ضد حکومت بادوسپانیان شورش کردند و قلعۀ اوین (اذون) را به تصرف درآوردند. ازاین‌رو، جلال‌الدوله به یاری برادران خود قلعۀ اوین را محاصره کرد و پس از مدتی آن را به تصرف درآورد و به منظور جلوگیری از شورشهای احتمالی بعدی، آن را ویران ساخت (مرعشی، 45-46؛ اولیاء‌الله، 192-194).
اوین همچون دیگر روستاهای ناحیۀ شمیران زمانی اهمیت یافت که آقا محمدخان قاجار تهران را به پایتختی برگزید و از آن پس، کوهپایه‌های شمالی تهران به تابستانگاه تهرانیان بـدل شد و بـر رونق و اعتبار آنها افـزوده گشت (نک : ه د، شمیران).
اوین در گذشته روستایی با اقتصاد کشاورزی و خرده‌مالک بود. آب رود درکه به طور سنتی میان اوین و درکه تقسیم می‌گردید و از این میان، اوین 5 سهم حقابه داشت. نهری به نام جُواربن از اوین گذر می‌کرد که حقابۀ آن به روستاهای امین‌آباد، دولت‌آباد و نجف‌آباد تعلق داشت. ساکنان این روستاها هزینه‌ای را به صورت سالانه بابت این حقابه به اهالی اوین می‌پرداختند. از دیگر منابع آبی اوین می‌توان به دو رشته قنات به نامهای قنات وزیر و قنات شیخ جعفر اشاره کرد (ستوده، 1/ 121-124). در گذشته سیلابهای بهاری درۀ اوین ـ درکه تا نواحی مرکزی تهران گسترش می‌یافت. ازاین‌رو، برای کنترل این سیلابها سدی در امیرآباد ساخته شده بود (همو، 1/ 117). اوین در اواخر دهۀ 1320 ش، 836 تن، و در 1335 ش و 1345 ش، به ترتیب 696 و 779‘1 تن جمعیت داشت ( گزارش ... ، 1؛ اعرابی، 84؛ فرهنگ ... ، 1/ 27). جمعیت اوین در سرشماریهای بعدی در شهر تهران ادغام گردید.
توسعۀ کالبدی شهر تهران در دورۀ پهلوی دوم با سرعتی بیش از گذشته ادامه یافت و در اواخر دهۀ 1340 ش، شهر تهران به اوین متصل، و نهادهای دولتی و نیمه‌دولتی بسیاری در زمینهای زراعی اوین ایجاد گردید که از آن میان، می‌توان به نمایشگاه بین‌المللی تهران، دانشگاه شهید بهشتی (ملی سابق)، هتل آزادی (هایت سابق)، هتل اوین، و زندان اوین اشاره کرد (ﻧﻜ : ستوده، 1/ 126- 129؛ اعرابی، 99؛ حمیدی، 2/ 64). سالن اجلاس سران یا مرکز همایشهای بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران نیز در 1377 ش در اراضی اوین ساخته شد (زنده‌دل، 146). شهرک آتی‌ساز در جنوب اوین از مهم‌ترین شهرکهای شهر تهران به شمار می‌آید (حمیدی، 2/ 134).
بافت کالبدی و قدیمی اوین اگرچه دچار تغییر شده، اما هویت خود را به طور نسبی حفظ کرده است؛ ازاین‌رو، معابر باریک و شبکۀ هندسی نامنظم آنها، فشردگی و تراکم، از ویژگیهای بافت قدیمی آن به شمار می‌آید (تحقیقات). مسئلۀ وقفی بودن یا وقفی نبودن اراضی اوین از اوایل دورۀ پهلوی تا به امروز مطرح بوده است، اما ظاهراً سندی دربارۀ وقفی بودن این اراضی در دست نیست (نک : ستوده، 1/ 128- 129؛ کسروی، 319-325). از منابع معدنی اوین می‌توان به معدن سنگ سبز (توف) در 5کیلومتری غرب اوین اشاره کرد که در پی‌سازی و بنای ساختمان کاربرد دارد (امامی، 108). بقعه‌های امامزادگان عزیز (ه م) و مطیب (ه م) در این محله واقع‌اند (اخوان، 93).
مآخذ
اخوان‌‌توکلی، فرناز، «گزارش شناسایی مقدماتی گورستانهای تاریخی شهر تهران»، پژوهشنامه (مجموعه مقالات)، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1379 ش؛ اعرابی، مرضیه، مونوگرافی اوین (پایان‌نامۀ کارشناسی)، به راهنمایی محمدحسن ضیاءتوانا، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1363 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ امامی، مهدی، معادن ایران (فعال و غیرفعال تا پایان نیمۀ اول 1374)، شیراز، 1375 ش؛ اولیاء‌الله آملی، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1348 ش؛ حمیدی، ملیحه، استخوان‌بندی شهر تهران، تهران، 1376 ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایران‌گردی (استان تهران)، تهران، 1376 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358 ش؛ کامبخش‌فرد، سیف‌الله، تهران سه‌هزار و دویست‌ساله براساس کاوشهای باستان‌شناسی، تهران، 1370 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ کسروی، احمد، زندگانی من (ده سال در عدلیه)، تهران، انتشارات بنیاد؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری (تهران)، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، حاشیه بر نقض (نک : هم ، قزوینی رازی)؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران، 1345 ش؛ یاقوت، بلدان.