اندونزی
اَنْدونِزی، پرجمعیت‌ترین كشور مسلمان جهان واقع در جنوب شرقی آسیا، مركب از چندین هزار جزیرۀ كوچك و بزرگ با وسعت تقریبی 568‘957‘1 كمـ2 كه 885‘583‘203 نفر (1996م/ 1375 ش) را در خود جای داده است.
نام‌گذاری
در متون كهن چینی، هندی و اسلامی نامهای مختلفی كه گاه نام یك شهر، یك جزیره یا یك ناحیه از جزیره‌ای در این مجمع الجزایر بوده، آمده كه مراد از آن، منطقه‌ای وسیع‌تر از یك شهر یا یك جزیره بوده است (ریكلفس، 12-13). بطلمیوس جغرافی‌دان معروف یونانی در وصف این جزایر از آنها با نام ابدیو یاد كرده كه منظورش ظاهراً جاوه یا سوماترا بوده است (نک : اندونزی 1997، 20).
اروپاییان كه در قرون بعد از دورۀ اكتشافات جغرافیایی با سواحل هند و چین و آسیای جنوب شرقی آشنا شدند، این مجمع الجزایر را به مناسبت كالاهایی كه از آنجا همراه خود می‌بردند، جزایر ادویه نام گذاشتند و بعدها كه اطلاعات جغرافیایی بیشتر شد، به هند شرقی مبدل گردید و سرانجام در قرون بعد به علت استعمار طولانی هلند، در نقشه‌ها و كتابهای جغرافیایی نام این جزایر را هند شرقی هلند ثبت می‌كردند.
از طرف دیگر دانشمندان اروپایی بر مردمان و سرزمینهای تازه كشف شدۀ جنوب شرقی آسیا و مغرب اقیانوس كبیر نامهایی از قبیل پولی‌نزی، ملانزی و میكرونزی اطلاق كردند و دربارۀ مجمع الجزایر جنوب شرقی آسیا تركیب اندونزی (از پیوند دو كلمۀ یونانی «ایندوس به معنای هندی، و «نسوس» به معنای جزیره) را برای نامیدن بزرگ‌ترین مجمع الجزایر جهان در نظر گرفتند.
در نهضتهای آزادی بخش قرن 20 م در این سرزمین، كلمۀ اندونزی نام مشتركی بود كه احساس وحدت لازم را در دل سكنۀ جزایر مختلف بر می‌انگیخت و به همین سبب در بیانیۀ 28 اكتبر 1928 كه به «میثاق جوانان» معروف شد (نک : دنبالۀ مقاله) و مبنای وحدت ملی مردمان جزایر را اعلام داشت، نام اندونزی با اینکه كلمه‌ای بیگانه بود، به عنوان نام رسمی كشور اندونزی تثبیت گردید و قبول عام یافت (ریكلفس، 13).
وسعت و حدود
اندونزی بزرگ‌ترین مجمع الجزایر جهان و سومین كشور وسیع آسیاست كه به انضمام ایریان جایا كه بخش غربی گینۀ جدید است و به نامهای ایریان غربی و گینۀ جدید غربی نیز نامیده می‌شود، 568‘957‘1 كمـ2 وسعت دارد و از این نظر بیشتر از نصف قارۀ اروپا و نیز بیشتر از مجموع كشورهای اسلامی مصر، عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و اردن وسعت دارد (اسعدی، 1/ 278). این كشور دارای 5 جزیرۀ اصلی و 300 مجمع الجزایر است. شمار جزایر اندونزی به درستی معلوم نیست و تا این اواخر در بیشتر مراجع اطلاعاتی رقم آن را در حدود 667‘13 می‌دانستند، ولی اخیراً مقامات اندونزی اعلام نمودند كه علاوه بر این جزایر 3 هزار جزیرۀ دیگر نیز كشف شده است. در این صورت كلیۀ ارقام و اعدادی را كه دربارۀ حدود و وسعت این كشور وسیع گفته می‌شود، نباید قطعی دانست (مظفری، 3).
كشور اندونزی در امتداد خط استوا و در یك 4 ضلعی از سطح زمین میان °6 و ´8 عرض شمالی و °11 و ´15 عرض جنوبی، نیز میان °94 و ´15 و °141 و ´5 طول شرقی قرار دارد كه بیشتر از یك هشتم طوقۀ استوایی زمین با وسعتی بیش از 10 میلیون كمـ2 را در برمی‌گیرد. در این وسعت تنها 15٪ خاك، و بقیۀ آن آب است (هاردجونو، 4). فاصلۀ میان شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقاط اندونزی 271‘5 كمـ و اندازۀ میان شمالی‌ترین و جنوبی‌‌ترین نقاط آن 210‘2 كمـ است. این كشور همچون پلكان سنگی عظیمی میان آسیا و استرالیا واقع شده، و به علت گستردگی بسیار شرقی ـ غربی دارای 3 منطقۀ زمانی (شرقی، مركزی و غربی) است كه هر كدام یك ساعت با دیگری اختلاف دارد. در نتیجه میان شرقی‌ترین نقطۀ این كشور با غربی‌ترین نقطۀ آن 3 ساعت اختلاف وجود دارد (اسعدی، همانجا).
مجمع الجزایر اندونزی از شمال به دریای چین جنوبی، از شمال شرق و مشرق به اقیانوس آرام و از جنوب و مغرب به اقیانوس هند محدود است («دائرةالمعارف ...»، 101). طول خطوط ساحلی این كشور به یك روایت 111‘39 كمـ (همانجا) و به روایتی دیگر 716‘54 كمـ است (مظفری، همانجا) و به هر حال كشوری است دریایی كه تنها با دو كشور زمینی جمعاً 273‘2 كمـ مرز مشترك دارد (496‘1 كمـ با كشور مالزی و 777 كمـ با گینۀ جدید پاپوا).
در میان جزایر مسكون و شناخته شدۀ اندونزی 5 جزیره دارای وسعت بسیار است (اسعدی، 1/ 278، 279؛ «دائرةالمعارف»، همانجا؛ هاردجونو، 5).
بورنئو یا كالیمانتان 720‘538 كمـ2
سوماترا 760‘424 كمـ2
ایریان جایا 781‘412 كمـ2
سولاوزی 070‘189 كمـ2
جاوه و مادورا 090‘132 كمـ2
زمین‌شناسی
مجمع الجزایر اندونزی محل برخورد دو سیستم كوهزایی است كه در اواخر دوران سوم بروز كرده است: 1. آلپ و هیمالیا در اروپا و آسیا، 2. طوقۀ ساحلی اقیانوس كبیر كه دورادور این اقیانوس را تحت‌تأثیر قرار داده است. زمین‌شناسان مجمع الجزایر اندونزی را متعلق به گروه اقیانوس كبیر می‌دانند و آن به سبب شباهتی است كه از نظر ساختمانی و همچنین آتش‌فشانی میان این مجمع الجزایر و گروه جزایر ژاپن و آلئوسین وجود دارد. آنان بر این عقیده‌اند كه مجمع الجزایر اندونزی بر اثر دو چین خوردگی مشخص به وجود آمده كه اولی در اواسط دوران میوسن به وقوع پیوسته كه جزایر غربی اندونزی شامل جاوه، سومبا، تیمور، تنیمبار، كِی، سِرام و بورو را از بقایای آن می‌دانند و دومی زمانی بعدتر در اواخر پلیوسن بروز كرده كه رشتۀ كوهستانی سوماترا، جاوه، بالی، لُمبُك، سومباوا، فلورِس و جزایر كوچك‌تر دریای بَندا را به وجود آورده است.
در اواخر كواترنر پایین آتش‌فشانیهای فراوان در این مجمع الجزایر به وقوع پیوسته كه هنوز دنبالۀ آن به صورتهای مختلف وجود دارد و خود یكی از مشخصات بارز زمین‌شناسی اندونزی به شمار می‌رود. آثار این آتش‌فشانیها در چشم‌اندازها و خاكهای اندونزی هویداست. در مجمع الجزایر اندونزی روی هم رفته 128 آتش‌فشان فعال شناخته شده است كه 70٪ آنها در دوران تاریخی فوران كرده اند. از آن جمله می‌توان به آتش‌فشان مهم كراكاتاو اشاره كرد كه در 1883 م پس از چند قرن خاموشی با چنان شدتی فوران كرد كه صدای آن تا استرالیا به گوش رسید و با اینکه خود جزیرۀ كراكاتاو در خلیج سوندا میان سوماترا و جاوه غیر مسكون بود، خسارات بسیاری به بار آورد و موجب تغییراتی در سطح جزیره شد. بروز آتش‌فشان در اندونزی امری است كه ساكنان آن همواره انتظار آن را دارند؛ چنانکه در سالهای 1963، 1968، 1969 م آتش‌فشانهای مهمی در این كشور بروز كرده كه در هر بار خسارات جانی و مالی فراوان را موجب شده است.
در پایان دورانهای یخ‌بندان، با ذوب شدن یخها، سطح آب در دریاهای اندونزی تا حدود 90 متر بالا آمد و همین امر باعث شد كه بسیاری از جلگه‌های پست ساحلی زیر آب رود و فلات قارۀ منطقه را به وجود آورد، یا اینکه اندونزی را از استرالیا جدا سازد و بسیاری از جزایر كنونی كه همان مرتفعات رشته‌كوههای گذشته‌اند، ایجاد شود.
از دیگر مشخصات زمین‌شناسی اندونزی قرار داشتن آن در طوقۀ زلزله زای جهان است كه زمین‌لرزه‌های كوچك و بزرگ را باعث می‌شود و اهالی این كشور را همواره در معرض خطر قرار می‌دهد. زمین‌شناسان دریاهای اندونزی را به 3 قسمت تقسیم كرده‌اند: 1. آنهایی كه سكوی دریایی سوندا را می‌پوشانند؛ 2. آنهایی كه سكوی دریایی ساحول (احتمالاً همان ساحل) را می‌پوشانند؛ 3. آنهایی كه میان این دو سكو قرار دارند و در این قسمت است كه دره‌های زیر آبی با ژرفای بسیار تا عمق حدود 7 هزار متر دیده می‌شود. در حالی كه دریاهای دو قسمت اول و دوم كم عمق و دارای آبهایی با خواص دیگرند كه از نظر صید ماهی و دیگر جانوران دریایی از اهمیت اقتصادی ویژه‌ای برخوردارند (هاردجونو، 7-17).
در نقشه‌های جغرافیایی اندونزی نامهای بسیاری به دریاهای وسیع این كشور داده شده كه چون اغلب به وسیلۀ اروپاییان و كشتیرانان وضع شده، به صورت تنگه از آنها یاد شده است. تنگۀ مالاكا میان سوماترا و مالزی، تنگۀ سوندا میان سوماترا و جاوه، تنگۀ بالی بین آن جزیره و جاوه، دریای جاوه میان جاوه و كالیمانتان، تنگۀ ماكاسار میان كالیمانتان و سولاوزی، دریای سلب میان مجمع‌الجزایر سلب و كالیمانتان و سولاوزی، و جنوب فیلیپین، دریای بندا میان سولاوزی و ملوك و تیمور، دریای فلورس میان این جزیره و تیمور، دریای ملوك میان ملوك و سولاوزی، و سرانجام دریای مادورا میان دو جزیرۀ مادورا و جاوه («اطلس ... »، 112-113).
پستی و بلندی
ناهمواریهای مجمع الجزایر اندونزی نتیجۀ فعل و انفعال عوامل چندی است كه از آن جمله می‌توان وجود دو چین‌خوردگی در دورانهای اخیر زمین‌شناسی و آتش‌فشانیهای متعاقب آن، نیز بالا آمدن سطح آب دریاهای مجاور و سرانجام عمل عوامل فرسایش را نام برد. با اینکه هر یك از گروههای جزایر این سرزمین دارای مشخصات ناهمواری مخصوص خود است، به طور كلی می‌توان گفت كه مناظر حاصل از فرسایش ممتد در كوهستانها، وجود قلل آتش‌فشانی، جلگه‌های ساحلی و پست به ابعاد مختلف، رودخانه‌های كوتاه و باطلاقهای ساحلی از مشخصات مشترك اغلب جزایر است (هاردجونو، 19).
شرح مختصری از ناهمواریهای هر یك از 5 جزیرۀ اصلی اندونزی:
1. كالیمانتان (بورنئو)
یعنی سرزمین رودخانه‌های بزرگ، و این وصف بزرگ‌ترین مشخصۀ جغرافیایی بورنئو در مقایسه با دیگر جزایر اندونزی است. خط استوا در جایی كه عرض این جزیره كمی كمتر از هزار كمـ است، از آن گذشته، آن را به دو نیمه تقسیم می‌كند. این جزیره برخلاف سوماترا و جاوه از یك تودۀ عظیم مرتفعات قدیمی و به هم پیوسته كه در مركز آن قرار دارد، تشكیل شده، و از نظر زمین‌شناسی از دیگر جزایر اندونزی قدیم‌تر است؛ زیرا قوس چین‌خوردگیهایی كه بیشتر جزایر این سرزمین را به وجود آورده، آن را دور زده است. آتش‌فشانیهای دوران اخیر كه آثار آنها در سراسر اندونزی هویداست، در كالیمانتان بروز نک‍رده، و همین امر باعث شده است كه این جزیره از تمام امتیازات خاكهای حاصل‌خیز محروم بماند.
رشته‌كوههای عمدۀ كالیمانتان در امتداد جنوب غربی ـ شمال شرقی قرار دارد: شوانر در جنوب غربی كه بلندترین قلۀ كالیمانتان، یعنی كوه رایا با 490‘2 متر ارتفاع در آن واقع است. در امتداد شمال شرقی این رشته، بلندیهای مولِر و راوویی واقع شده است و رودهای كالیمانتان از آنها سرچشمه می‌گیرد كه مهم‌ترین آنها كاپواس (000‘1 كمـ) در مغـرب، بـاریتو (600 كمـ) و كاهـاجان (440 كمـ) در جنوب، و ماهاكام (ح 620 كمـ) در مشرق است. بیشتر ارتباط میان نواحی ساحلی و مركزی كالیمانتان از طریق رودخانه‌ها صورت می‌گیرد و به همین علت رفت‌و‌آمد به نواحی مركزی در جاهایی كه رودخانه‌ها قابل كشتیرانی نیست، به دشواری امكان‌پذیر است و این امر یكی از علل كم جمعیتی و عقب‌افتادگی نسبی نواحی مركزی كالیمانتان گردیده است (هاردجونو، 37-40).
2. سوماترا
كه از نظر وسعت دومین جزیرۀ اندونزی است، با 700‘1 كمـ طول از شمال غربی به جنوب شرقی كشیده شده است. در این جزیره هم خط استوا در عریض‌ترین بخش (456 كمـ) آن گذشته، آن را به دو نیمۀ مساوی تقسیم می‌كند. مهم‌ترین مشخصۀ جغرافیایی آن رشته كوه عظیمی است كه در سراسر آن مانند كوهانی قرار گرفته است و بوكیت باریسان نامیده می‌شود. در این تودۀ عظیم است كه بلندترین قلۀ سوماترا به ارتفاع 800‘3 متر وجود دارد (وحید، 12). این رشته از چین‌خوردگیهای دوران سوم است كه دنبالۀ آن را در جاوه و جزایر سوندای كوچك می‌توان مشاهده كرد. در سوماترا 50 قلۀ آتش‌فشانی وجود دارد كه تنها 9 تای آن فعال است (هاردجونو، 20). در دو طرف تودۀ عظیم كوهستانی سوماترا مرتفعات كوه‌پایه‌ای كم‌شیب به جلگه‌های پست ساحلی منتهی می‌گردند كه در مغرب كم عرض، ولی در مشرق باتلاقی و عریض‌ترند. در هر دو طرف سوماترا جزایر فراوانی در فواصل كوتاه مقابل سواحل وجود دارد كه اغلب مبنای آتش‌فشانی دارند و ارتفاعاتی بیش از 200‘1 متر در آنها دیده می‌شود (همو، 27).
3. ناحیۀ بزرگ ایریان
كه 47٪ جزیرۀ بزرگ گینۀجدید را تشكیل می‌دهد و جزئی از اندونزی به شمار می‌آید. در اینجاست كه بخش عمده‌ای از قوس چین خوردۀ مقابل استرالیا به چشم می‌خورد و تودۀ عظیم مركزی آن میلیونها سال در معرض فرسایش قرار داشته كه در نتیجه حواشی آن را جلگه‌های پستی پوشانده كه مانند سوماترا و كالیمانتان بیشتر آنها را باتلاق فرا گرفته است (همو، 53).
از نظر زمین‌شناسی جمیع عواملی كه مجمع الجزایر اندونزی را به وجود آورده‌اند، در اینجا آثاری از خود بر جا گذارده‌اند و از آن جمله‌اند: آتش‌فشانیهای منطقه كه در بخش غربی و شبه جزیرۀ كپالابورونگ فعالیت داشتند، و بلندترین قلۀ آتش‌فشانی جایا با ارتفاع 466‘5 متر (یعنی 200 متر كوتاه‌تر از دماوند در فلات ایران) در آن قرار دارد. تنها آتش‌فشان فعال فعلی در این بخش از اندونزی قلۀ اومسینی است كه 918‘2 متر ارتفاع دارد (همانجا). جالب توجه است كه با وجود عبور خط استوا از این جزیره بیشتر قلل مرتفع آن كه در مركز منطقه قرار دارند، در تمام سال مستور از برف است. طولانی‌ترین رود ایریان، مامبرامو است كه با طولی برابر 800 كمـ به سمت شمال جاری است و راه وصول به نواحی مركزی آن را فراهم می‌سازد (اسعدی، 1/ 279). رودهای دیگر آن بالیم و دیگول است كه در جنوب جریان دارد و از جلگه‌های باتلاقی گذشته، به دریاهای جنوبی می‌ریزند. ایریان به علل خاص جغرافیایی زمینۀ مساعد و مناسبی برای كشاورزی و فعالیت اقتصادی ندارد و به همین علت كم‌جمعیت‌ترین نواحی سرزمین اندونزی به شمار می‌آید (هاردجونو، 53-55).
4. سولاوزی
كه در نتیجۀ چین‌خوردگی و حركات گسل‌زایی متوالی به وجود آمده و زمین‌شناسان شكل ناموزون و دره‌های عمیق فعلی آن را نتیجۀ آن رویدادهای زمین‌شناسی می‌دانند. مهم‌ترین بخش سولاوزی را تودۀ فرسودۀ مركزی آن با ارتفاع 200‘2 متر به وجود می‌آورد، ولی بلندترین نقطۀ آن را در شبه جزیرۀ غربی (قلۀ معروف رانته كومبولا به ارتفاع 510‘3 متر) می‌توان مشاهده كرد. این جزیره با كمیِ وسعت، قله‌های بلندتر از 3 هزار متر فراوان دارد.
در دره‌های عمیق با بدنه‌های دیوار مانند سولاوزی رودهای بزرگی جریان دارد كه طولانی‌ترین آنها لاریانگ از كوههای مركزی برخاسته، پس از طی 225 كمـ به ترعۀ ماكاسار می‌ریزد. در برخی از دره‌های عمیق سولاوزی دریاچه‌هایی وجود دارد كه عمق آنها از 700 متر تجاوز می‌كند؛ مانند دریاچۀ تووتی كه 580 كمـ 2 وسعت دارد.
از دیگر مشخصات سولاوزی فقدان نسبی آتش‌فشانهای فعال است. در حالی كه طبق نظر زمین‌شناسان در سراسر دوران سوم آتش‌فشانهای فراوانی در این جزیره وجود داشته، ولی امروزه تنها دو قلۀ آتش‌فشان فعال در انتهای شبه جزیرۀ شمالی به چشم می‌خورد و جالب توجه اینکه به رغم فقدان نسبی آتش‌فشان فعال، زمین لرزه در این جزیره بیشتر از جاهای دیگر اندونزی بروز می‌كند و اغلب خسارات جانی و مالی فراوان به بار می‌آورد؛ مانند زمین لرزۀ سال 1969 م كه شهر مجنا را تقریباً از میان برد. نیز فقدان جلگه‌های ساحلی وسیع و باتلاقی از دیگر مشخصات سولاوزی است و آخرین مشخصۀ آن مرجانی بودن بیشتر سواحل و حواشی جزیره در فاصله‌های كوتاه از خاك اصلی است كه رفت و آمد كشتیها، رونق اقتصادی را دشوار می‌سازد (همو، 41-45).