انارک
اَنارَك، بخش و شهری در شهرستان نائین استان اصفهان.
بخش انارك
این بخش و بخشهای «خوروبیابانک» و «مركزی»، 3 بخش شهرستان نائین در خاوراستان اصفهانند ( فرهنگ روستایی، 25، نقشه). بخش انارك مشتمل بر یك شهر به همین نام و دهستانی به نام چوپانان است ( سازمان تقسیمات ... ، 12). این بخش از شمال با استان سمنان، از جنوب با استان یزد، از غرب و جنوب غربی با بخشهای مركزی شهرستان اردستان و نائین هم مرز است و در شرق به بخش خور و بیابانک محدود است ( فرهنگ روستایی، همانجا؛ آمارنامه ... ، «ح»).
بخش انارك در حاشیۀ جنوب باختری كویر مركزی ایران واقع است (نقشۀ عملیات). رشته ارتفاعاتی از شمال خاوری به جنوب باختری آن امتداد دارند كه مهم‌ترین آنها در شمال شهر انارك، رشته كوه دره انجیر متشكل از كوههای زاقاب، سرخو، چاه گربه و میله است. بلندترین قلۀ این كوه به نام دره انجیر به ارتفاع 438‘2 متر است (جعفری، 1/ 250؛ نقشۀ عملیات). در شمال این رشته كوه، دشت ریگزار وسیعی قرار گرفته است (همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 10/ 27). در جنوب شهر انارك، كوه انبار با حداكثر 727‘1 متر ارتفاع قرار گرفته است (جعفری، 1/ 81). در جنوب خاوری آن نیز، كوه بند معراجی با حداكثر 616‘1 متر ارتفاع، مرز طبیعی انارك و جندق را به وجود آورده است (همو، 1/ 117؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا).
از لحاظ زمین‌شناسی، در شمال انارك شیستهای دگرگون شده‌ای دیده می‌شود كه سن دگرگونی آن را همزمان با سیمرین پیشین می‌دانند. پیش‌تر این دگرگونی را به دورۀ پركامبرین نسبت می‌دادند (درویش‌زاده، 117). انارك به لحاظ دارا بودن ذخایر معدنی، به ویژه سرب، مس، زغال سنگ، نیكل و انتیمون واجد اهمیت است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا).
آب و هوای انارك معتدل، متمایل به گرم و خشك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 3-4). متوسط حداقل و حداكثر درجۀ حرارت در ایستگاه انارك در یك دورۀ 33 ساله (1333-1366 ش/ 1954-1987 م) به ترتیب °1/ 13 و °5/ 23 سانتی‌گراد و حداقل و حداكثر مطلق آن °13- و °43 سانتی‌گراد گزارش شده است. میانگین بارندگی سالانۀ آنجا نیز در همین مدت 3/ 97 میلی‌متر بوده است (نک : داده‌های هواشناسی).
بخش انارك فاقد رودخانۀ دائمی است و پوشش گیاهی آن مشتمل بر درختان گز و تاغ و مراتع ضعیفی است كه در برخی فصول سال مورد استفادۀ دام قرار می‌گیرد. برخی گیاهان مرتعی آن مانند شاه‌تره و آویشن خواص دارویی دارند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4).
بخش انارك با وجود وسعت بیشتر، نسبت به سایر بخشهای استان اصفهان، روستاهای كمتری را در خود جای داده است. بر مبنای سرشماری 1365 ش، از 96 روستا، 27 روستا مسكونی و 69 روستای دیگر از سكنه خالی شده است (نک : فرهنگ روستایی، 25، نقشه، نیز 53). برپایۀ همان آمار 068‘2 نفر (536 خانوار) در بخش انارك سكنى داشتند كه حدود یك ششم جمعیت ساكن در هر یك از بخشهای دیگر شهرستان نائین است (نک : همان، 71). جمعیت انارك بیشتر متشكل از افرادی است كه به جست‌و‌جوی كار در معادن به آنجا روی آورده‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
بهره‌برداری از معادن مس انارك دارای سابقه‌ای طولانی است و احتمالاً به پیش از دورۀ اسلامی باز می‌گردد. استخراج معدن به شیوۀ كهن «دنبال رگه رفتن» تا دوران اخیر رواج داشته، و از 1314 ش/ 1935 م به بعد به تدریج شیوه‌های جدید جایگزین آن شده است (نک : ولف، 14-17). برخی معادن شناخته شدۀ انارك اینهاست: معادن مس تال مِسی و مِس كَنی واقع در دامنۀ كوه دره انجیر، 3 معدن سرب مابین شاه كوه و كوه میرزا، معادن سرب چاه خربزه و نخلك، معادن آهن خالوحیدر و بته علم و معدن منگنز واقع در دامنۀ كوه باباخالد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 3؛ كیهان، 2/ 442).
به سبب نامساعد بودن شرایط طبیعی، زراعت در انارك محدود به كشت مقدار كمی گندم و جو است. محصول انار و پستۀ باغهای آن نیز اندك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4). صنایع دستی انارك شامل بافت قالی و قالیچه است كه اغلب با طرح نائین و نقشه‌های افشان، ترنجی و بته‌ای بافته می‌شود (همانجا).
در 1365 ش، از 650‘1 نفر جمعیت 6 ساله و بیشتر انارك، 135‘1 نفر با سواد بوده‌اند. شمار مردان با سواد را 649 و زنان با سواد را 486 نفر نوشته‌اند. انارك دو دبستان، یك مدرسۀ راهنمایی، یك دبیرستان و یك كتابخانۀ عمومی داشته است ( فرهنگ روستایی، 94، 195). انارك دارای گویش ویژه‌ای به نام گویش اناركی است كه ارتباط نزدیكی با گویش نائین دارد و از گویشهای منطقۀمركزی است ( ایرانیكا، II/ 2). اهالی بخش انارك، شیعۀ 12 امامی هستند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 3).
شهر انارك
انارك تنها شهر شهرستان نائین است كه در 75 كیلومتری شمال خاوری نایین واقع است (همان، 4). انارك در °53 و ´41 طول جغرافیایی و °33 و ´18 عرض جغرافیایی، در ارتفاع 470‘1 متری از سطح دریا قرار دارد (پاپلی، 70). این شهر كه در دامنۀ جنوب خاوری كوه دره انجیر واقع شده، دارای موقعیت طبیعی مناسبی نسبت به نقاط همجوار است ( در رهگذر ... ، 158). از این رو، در سده‌های گذشته مورد توجه كاروانیان و استراحتگاه آنان بوده است (بلاغی، 32؛ آذر یغمایی، 224). راه مهم كاروان رو اصفهان به مشهد، از اصفهان از راه انارك به جندق، خور، طبس، بشرویه، فردوس و دیگر نقاط خراسان كشیده شده است (گنجی، «نواحی ... »، 1/ 86-87). كاروانیانی كه از مناطق جنوبی كویر چون اردكان، نائین، زواره و اردستان رهسپار مناطق شمالی شاهرود، سمنان و دامغان از راه كویر بودند، از انارك می‌گذشتند (آذر یغمایی، همانجا؛ نک : كرزن، 248, 266).
در 350 سال گذشته و با برقراری امنیت در راههای این نواحی توسط شاه عباس اول، انارك مورد توجه قرار گرفت. در این باره داستانهایی بر سر زبانهاست (آذریغمایی، 224-227). اما ناامنی در راههای انارك و پیرامون آن همچنان تا سدۀ قبل ادامه داشت ( كتاب آبی، 931، 939). با بروز شورش نایبیان در 1288 ق/ 1871 م به سركردگی نایب حسین (حسین كاشی) كلانتر طایفۀ بیرانوندی كاشان، برضد حكومت ناصرالدین شاه قاجار، در بخشهای وسیعی از حاشیۀ شمالی، غربی و جنوبی منطقۀ كویر (خسروی، 13)، درگیریهایی در این نواحی به وقوع پیوست و به انارك نیز در 1289 ش/ 1910 م، حمله شد ( كتاب آبی، 910). پس از آن واقعه ساكنان انارك آنجا را ترك گفتند و گروهی به شاهرود مهاجرت كردند و در محله‌ای كه بعداً به محلۀ اناركیها شهرت یافت، سكنى گزیدند. بدین‌سان، تا اواخر دورۀ قاجاریه، جمعیت انارك رو به كاهش نهاد. پس از انقراض قاجاریه، از معادن انارك بار دیگر بهره‌برداری شد، ولی به سبب پیش آمد شهریور 1320 و بازگشت گروهی از متخصصان آلمانی و كاهش شمار كارگران، بهره‌برداری از معادن متوقف ماند (بلاغی، همانجا).
در آغاز سدۀ كنونی، شمار ساكنان انارك 400 خانوار بود (كیهان، همانجا). از آن زمان تا سرشماری عمومی 1365ش، جمعیت انارك با تغییر اندكی به 103‘2 نفر (535 خانوار) افزایش یافته است كه 055‘1 نفر مرد و 048‘1 نفر زن بوده‌اند. در طبقه‌بندی شاغلان شهر انارك در گروههای عمدۀ فعالیت، جمعیت شاغل 10 ساله و بالاتر به ترتیب در گروههای عمدۀ صنعت، كشاورزی و دامپروری و ساختمان اشتغال داشته‌اند. همچنین از 8257‘1 نفر جمعیت 6 ساله و بیشتر، 6/ 74٪ با سواد بوده‌اند كه این نسبت در میان مردان 6/ 85٪ و در بین زنان 2/ 63٪ بوده است ( سرشماری ... ، 18).
مآخذ
آذریغمایی، محمود، «انارك»، یغما، تهران، 1356 ش، س 30، شم 4؛ آمارنامۀ استان اصفهان (1373 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان اصفهان، تهران، 1375 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، «فرهنگ تاریخ نائین»، همراه تاریخ نائین، تهران، 1369 ش؛ پاپلی یزدی، محمد حسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، كوهها و كوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ خسروی، محمدرضا، طغیان نایبیان در جریان انقلاب مشروطیت ایران، به كوشش علی دهباشی، تهران، 1368 ش؛ داده‌های هواشناسی، انارك، سازمان هواشناسی ایران؛ در رهگذر كویر، تهران، 1353 ش؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370ش؛ سازمان تقسیمات كشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور، تهران، 1376 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان نائین، مركز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (انارك ـ فرخی)، ادارۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1364ش، ج 61-62؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ كتاب آبی، به كوشش احمد بشیری، تهران، 1363 ش؛ كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گنجی، محمدحسن و دیگران، «نواحی و مناطق ایران»، ایرانشهر، كمیسیون ملی یونسكو، تهران، 1342 ش/ 1963 م، شم 22؛ نقشۀ عملیات مشترك (زمینی)، سازمان جغرافیایی كشور، تهران، 1353 ش، گ 12- 39؛ نیز: