امریتسار
اَمْریْتسار، یا امریتسر، امرتسر، مهم‌ترین شهر مذهبی سیكها و مركز شهرستانی به همین نام، واقع در بخش غربی ایالت پنجاب هند. این شهر در 378 كیلومتری شمال غرب دهلی نو، در °31 و ´37 عرض شمالی و °74 و ´55 طول شرقی، و در سرزمین میان دو رودخانۀ بیاس و راوی، نزدیك مرز پاكستان، در 47 كیلومتری شرق لاهور قرار گرفته است ( آسیاتیكا، I/ 96؛ «اطلس ... »، 107؛ نیز نک : بریتانیكا، میكرو، I/ 330). این شهر كه در ناحیه‌ای جلگه‌ای واقع شده، دارای آب و هوایی نسبتاً خشك است. آب كشاورزی آن بیشتر از كانال آبرسانی «باری دو آب» علیا تأمین می‌شود (همانجا).
سبب نام‌گذاری
امریتسار از واژۀ امریتاساراس (سنسكریت) گرفته شده كه به معنای «آب حیات جاودانگی» است و آن اشاره به آب استخر وسیعی دارد كه شهر پیرامون آن بنا شده است و سیكها آن را مقدس می‌دانند ( بریتانیكا، آسیاتیكا، همانجاها؛ EI2, I/ 454؛ «منابع ... »، 540).
تاریخچه
سرگذشت این شهر با تاریخ فرقۀ مذهبی سیك در هم آمیخته است كه به اوایل سدۀ 10 ق/ 16 م بازمی‌گردد. در آن زمان بابانانک فرقۀ مذهبی سیك را بنیاد نهاد و جانشینان او گورو (پیشوای روحانی) نامیده شدند (سركار، 244؛ شیروانی، 117- 118). بنیان‌گذار امریتسار، رام داس، چهارمین گورو (982- 989 ق/ 1574-1581 م) است. وی در زمان اكبرشاه، امپراتور مغولی هند، می‌زیست و مورد احترام و طرف توجه او بود. اكبرشاه در 985 ق/ 1577 م، در مجاورت دهكده‌ای كه به نام گورو، رام داس‌پور خوانده می‌شد، قطعه زمین بزرگی به او واگذار كرد. رام داس به قصد برپایی مركزی برای مراسم عبادی سیكها، در این زمین به احداث استخر بزرگی دست زد كه بعدها هستۀ مركزی شهر امریتسار شد (واضح، 234-235؛ مجومدار، 499؛ ERE, I/ 399؛ EI1, VII/ 418؛ «سالنامه ... »، 1985 م، 509).
به سبب اقدامات رام داس در بنیان‌گذاری شهر امریتسار و توسعۀ آن بر اراضی مجاور، به این شهر رام داس‌پور نیز می‌گویند (EI1؛ آسیاتیكا، همانجاها؛ دی، 218). گفتنی است كه كارهای ساختمانی و تكمیل استخر بزرگ امریتسار توسط پسر و جانشین رام داس، یعنی ارجان مال كه پنجمین گورو (989-1015 ق/ 1581-1606م) بود، به اتمام رسید (EI2، ERE آسیاتیكا، همانجاها).
معبد طلایی
شهر امریتسار اهمیت و اشتهار خود را بیشتر مدیون وجود معبد طلایی است كه زیارتگاه اصلی و مهم پیروان فرقۀ مذهبی سیك است ( كلیر ... ، II/ 106؛ سركار، 245؛ ERE, I/ 400؛ شیروانی، 116). در شهر امریتسار 5 استخر آب مقدس وجود دارد. معروف‌ترین آنها، استخر بزرگی است كه به شكل
چهار گوش، و درازای هر ضلع آن 155 متر است. در میان آن جزیرۀ كوچكی است كه معبد معروف طلایی به دستور ارجان مال در آنجا ساخته شده است. آب این استخر وسیع از كانال «باری دو آب» تأمین می‌شود ERE, I/ 399)؛ سركار، 244-245). معبد مركزی، هارماندار یا معبد خدا نامیده می‌شود كه دیوارهای فوقانی و نیز سطح خارجی بام آن با ورقه‌های طلا پوشانیده شده است. این معبد و صحن آن «دربار صاحب» یا بارگاه مقدس نام دارد، ERE)؛ همانجا).
از طریق گذرگاهی به طول 69 متر و عرض حدود 5/ 5 متر كه بر روی استخر احداث شده است، می‌توان به معبد راه یافت. این معبد محل نگهداری كتاب مقدس سیكها ( آدای گرانت) است كه هر بامداد آن را با تشریفات با شكوه و خاصی به معبد طلایی می‌آورند و شامگاه با مراسم مشابهی بازمی‌گردانند (همانجا؛ سركار، 245؛ نیز نک : آسیاتیكا، I/ 96).
در معبد طلایی امریتسار 600 كاهن به عنوان دستیار پیشوای روحانی، خدمت می‌كنند ( كلیر، آسیاتیكا، همانجاها). متصدیان امور معبد شمار بسیاری از مردان هستند (ERE, I/ 400) و ریاست عالیۀ آن با فردی سرشناس از فرقۀ سیك است كه توسط دولت منصوب می‌شود (همانجا). همه ساله گروههای بسیاری از سیكها از نقاط مختلف برای به جای آوردن مراسم مذهبی، به امریتسار روی می‌آورند ( كلیر، ERE؛ آسیاتیكا، همانجاها).
ضعیف شدن سریع امپراتوری مغولان هند و حملات مكرر احمدشاه ابدالی (دُرّانی)، حاكم افغانستان، به بخشی از هند و به خصوص پنجاب، فرصتی برای سیكها به وجود آورد، تا شهر امریتسار را مركز فعالیتهای ملی خود قرار دهند (EI1, VII/ 421؛ شیروانی، 118؛ مجومدار، 735).
شاهزاده تیمور، پسر احمدشاه ابدالی كه از طرف پدر حاكم پنجاب شده بود، با سیكها دشمنی می‌ورزید؛ ازاین‌رو، در 1169 ق/ 1756 م به امریتسار حمله، و معبد طلایی را تخریب كرد و استخر معبد را با نخاله انباشت. احمدشاه در 1176 ق/ 1762م پنجمین بار به امریتسار تاخت و خون‌ریزیها كرد و ویرانیها به بار آورد. در 1180 ق/ 1766 م معبدامریتسار بازسازی شد و استحكاماتی در اطراف آن بنا گردید (همانجا؛ ERE؛ آسیاتیكا، همانجاها؛ میل، 107؛ «برتری ... »،131؛.EI2, I/ 454).
امریتسار یكی از مراكز مهم مبارزات هندیها بر ضد سیاست استعماری انگلستان بوده است. این اعتراضات در گرد هم‌آیی مردم در باغ «جالیان والا»، مجاور معبد طلایی به اوج رسید. در 13 آوریل 1919، به دنبال جلوگیری حكام انگلیسی از ورود مهاتما گاندی به پنجاب و تظاهرات مردم، به دستور فرمانده انگلیسی افراد نظامی به روی مردم آتش گشودند و در این رویداد دست كم 400 تن كشته، و شمار بسیاری مجروح شدند (چاند، III/ 479-480؛ حكمت، 375، 378؛ میل، 153؛ مجومدار، 984؛ كلیر، II/ 106).
در دهۀ 1920 م، بر اثر اوج‌گیری مبارزات ملی و طرح مسألۀ كنترل معابد سیكها، درگیریهایی میان سیكها و عوامل دولتی رخ داد كه منجر به ناامنی و آشوب در امریتسار گردید. در دهه‌های بعد و همزمان با استقلال هند در 1947 م/ 1326 ش، زمینه برای ایجاد ایالت مستقل سیكها به نام خالصه یا خالصتان (خالستان)، مهیا شد و به سبب درگیریهایی میان مسلمانان، هندوها و سیكها، امریتسار متحمل خسارات و خرابیهای بسیاری گردید («سالنامه»، 1985 م، 509؛ GSE, I/ 361).
در دورۀ نخست وزیری ایندیرا گاندی، در نخستین ماههای 1984م، در پی فعالیتهای استقلال‌طلبانۀ افراطیون سیك اغتشاشاتی در امریتسار به وقوع پیوست و به دنبال آن، افراطیون به ذخیره كردن سلاح در معبد طلایی پرداختند. دولت هند در شب 5 ژوئن 1984 م/ 16 خرداد 1363ش دستور داد نظامیان وارد محوطۀ معبد امریتسار شوند كه با آتش سنگین مدافعان معبد روبه‌رو گردیدند. مقاومت دو روز بعد، درهم شكست. در این فاجعه 554 نفر از مدافعان و اهالی شهر كشته، و 121 نفر زخمی شدند. تلفات نظامیان 92 كشته، و 278 مجروح اعلام شد. به دستور ایندیرا گاندی در 25 سپتامبر همان سال، ارتش از معبد طلایی خارج شد («سالنامه»، 1985 م، 509-510).
در شهر امریتسار 3 نهاد مهم و وابسته به معبد طلایی وجود دارد: نخستین آن «اكالبونگا» (سرای جاودان) است كه كتاب مقدس سیكها، شبها در آنجا نگهداری می‌شود. دومین نهاد، «بابا اتال» است كه ساختمان آن در 1729 م شروع گردید و بنای یادبود بابا اتال، پسر گورو هارگوویند (1606-1645 م) است. سومین نهاد، «تاران تران» است كه در جنوب امریتسار قرار دارد و نمایشگاه و بازار مكارۀ ماهانه در این محل برگذار می‌شود. بنای یادبود دیگری در مركز شهر امریتسار در 1902م ساخته شده كه به «ساراگاری» معروف است (ERE, I/ 400).
جمعیت
شهر امریتسار در ابتدای سدۀ 20 م، 429‘162 نفر جمعیت داشت كه 40٪ آنان هندو، 48٪ مسلمان و 11٪ سیك بودند (همان، I/ 399).
در 1921 م/ 1300 ش از كل جمعیت سیكهای هند، 96٪ در شهرستانهای ایالت پنجاب، از جمله در شهر امریتسار زندگی می‌كردند (EI1, VII/ 423). در 1947م/ 1326ش، در آستانۀ استقلال هند و تقسیم شدن شبه‌قاره به دو كشور هند و پاكستان، در ایالت پنجاب میان مسلمانان و هندوها نزاع و جدال درگرفت. در نتیجه ایالت پنجاب به دو بخش پنجاب شرقی (متعلق به هند) و پنجاب غربی (متعلق به پاكستان) تقسیم شد. مسلمانان به پنجاب غربی، و سیكها به پنجاب شرقی مهاجرت كردند و بیشتر آنان در امریتسار سكنى گزیدند. از این تاریخ به بعد، تركیب و میزان جمعیت شهر امریتسار، دستخوش تغییر شد (حكمت، 230؛ EI2, I/ 454). در 1951م/ 1330ش شهر امریتسار 326 هزار نفر ( مایر، II/ 86) و در 1981م/ 1360ش 844‘594 نفر جمعیت داشت («سالنامه»، 1987م، 667). در 1989 م/ 1368 ش جمعیت شهر به 756 هزار نفر بالغ گردید («اطلس»، 108).
ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی
امریتسار مركز بازرگانی ایالت پنجاب محسوب می‌گردد (GSE، نیز ERE، همانجاها؛ آمریكانا، I/ 591b). در این شهر علاوه بر بازار مكارۀماهانه، دو بازار مكارۀبزرگ به نامهای «بایساكی» و «دیوالی» در بهار و پاییز برگذار می‌شود و شمار بسیاری از مردم از تمام نقاط شمال هند در آن شركت می‌كنند (ERE, I/ 400) و ازاین‌رو، می‌توان گفت كه شهر دارای موقعیت گردشگری است («دائرةالمعارف ... »، III/ 97). در مواقع عادی، این شهر با تبت، كشمیر، سینگ كیانگ، افغانستان، بلوچستان و برخی كشورهای آسیای مركزی نیز روابط بازرگانی دارد ( كلیر، همانجا؛ میدان لاروس، I/ 474). محصولات كشاورزی كه در نواحی مجاور شهر و در سطح شهرستان امریتسار تولید می‌شود، شامل غلات، حبوبات، نیشكر و پنبه است («اطلس»، 109؛ «سالنامه»، 1985 م، 510؛ بریتانیكا، میكرو، I/ 330).
صنایع كارخانه‌ای و دستی مهم آن نساجی و فرآورده‌های دخانی، غذایی و قالی‌بافی است و نیز تولید پارچه‌های ابریشمی و شال كه از پشم و كرك ظریف تبتی در بیش از 4 هزار كارگاه بافته می‌شود، در آنجا رواج دارد («اطلس»، 110؛ كلیر، II/ 106؛ حكمت، 353؛ آسیاتیكا، I/ 96؛ بریتانیكا، همانجا).
در شهر امریتسار ازجمله نهادهای علمی و آموزشی، دانشكده‌های پزشكی، دندانپزشكی، هنر و دانشكدۀ فنی را می‌توان نام برد. كالج خالصه نیز در حومۀ شهر تأسیس شده است (EI1, VII/ 423؛ بریتانیكا، همانجا).
از دانشمندان و فرهیختگان امریتسار كه در زمینه‌های شعر و ادب به اشتهار رسیده‌اند، می‌توان از ابوالكلام آزاد كه به فارسی هم شعر می‌گفته است، همچنین از انوری، عطا، خواجه عبیدالله متخلص به اختر، محمد اقبال، عبدالرحمان مینایی، عبدالرحمان خاكی، محمدحسین عرشی و غلام مصطفى متخلص به تبسم نام برد (خواجه عبدالرشید، 17، 27، 443، 446- 448).
مآخذ
حكمت، علی‌اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337ش؛ خواجه عبدالرشید، تذكرۀ شعرای پنجاب، لاهور، 1346 ش؛ شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحة، تهران، 1315 ق؛ میل، پیر، تاریخ هند، ترجمۀ حسین عریضی، تهران، 1336 ش؛ واضح، مبارك‌الله، تاریخ ارادت خان، به كوشش غلام‌رسول مهر، لاهور، 1971 م؛ نیز: