الام
اَلْاُمّ، عنوان مجموعه‌ای از آموزشهای فقهی محمد بن ادریس شافعی (د 204 ق/ 819 م) كه در فاصلۀ سالهای 200-204 ق در مصر فراهم آمده است و آراء جدید او را در بر دارد. كتاب الام به سبك معمول در آثار فقهی، براساس «كتب» تنظیم گشته، و مشتمل بر موضوعات گوناگون فقهی به روایت ربیع بن سلیمان مرادی (د 270 ق/ 883 م) است كه به عنوان آخرین بازمانده از راویان شافعی در مصر شناخته شده است (نک : بیهقی، مناقب ... ، 1/ 247 به بعد؛ ابواسحاق، 190؛ عبادی، 12؛ نیز نک : یاقوت، 6/ 2416). گفتنی است كه در برخی روایات، بویطی (د 231 ق/ 846 م) به عنوان گردآورندۀ الام معرفی شده است (نک : غزالی، 2/ 166). برپایۀ گزارشی كهن، گردآوری الام زیرنظر شافعی صورت گرفته، و تألیف آن در زمان حیات وی به انجام رسیده است (بیهقی، همان، 2/ 291).
فقه جدید شافعی و آثار مربوط به آن در نسل پس از ربیع با استقبال فراوانی از سوی عالمان مشرق و مغرب روبه‌رو شد، به گونه‌ای كه ابن ماجه، ابوداوود، ترمذی، نسایی از صاحبان صحاح، ابوالعباس اصم عالم نیشابور و نیز ابوجعفر طحاوی فقیه حنفی مصر، «كتب شافعی» را از ربیع اخذ كردند (نک : ابن‌عبدالبر، 115؛ ذهبی، 12/ 587- 589؛ سبكی، 2/ 133-134). همچنین گزارش برخی از منابع حاكی از استنساخ «كتب» و اقتباس از آن توسط فقیهان برجسته‌ای چون اسحاق بن راهویه است، به گونه‌ای كه وی كتاب «الجامع الكبیر» خود را بر مبنای «كتب شافعی» تألیف كرده بوده است (نک : ابن ابی حاتم، 64؛ عبادی، 38، 57).
شافعی در كتاب الام در ابتدای هر كتاب فقهی نخست كلیات موضوع را به بحث می‌گذارد (برای نمونه، نک : 1/ 3، 210، 246، 2/ 3، 94، 3/ 138) و سپس فروع مربوط به آن را مطرح می‌نماید. روش عمومی شافعی در مجموعۀ الام را می‌توان چنین بیان كرد كه نخست به ادلۀ كتاب، سنت و آنگاه قیاس تمسك جسته، سپس آراء تابعینی را كه دیدگاه موافق دارند، نقل می‌كند و به عبارت دیگر با وجود وسعت دید در گردآوری اخبار، در مقام استناد، به احادیث قوی تمسك می‌جوید (نک : بیهقی، بیان ... ، 232). شافعی در الام با تصریح به این مطلب كه علم از راه «اتّباع»، یا «استنباط» حاصل می‌شود (1/ 153)، در سراسر كتاب به ارائۀ یك نظام حقوقی منسجم می‌پردازد و برخی از روشهای اجتهادی پیشین، چون «ذریعه» را مورد نقد قرار می‌دهد (نک : 3/ 122). وجود مناظرات دقیق و در خور تأمل در كتاب الام، از خصوصیات این اثر فقهی است (نووی، 1(1)/ 50).
اسانید به دست داده شده در این اثر فقهی را عموماً اسانید مكی و مدنی تشكیل می‌دهند. برپایۀ یك بررسی آماری از سراسر كتاب الام، 95٪ اسانید، اختصاص به اسانید حجازی دارند كه در این میان 54٪ از آنِ مكه، و 41٪ از آنِ مدینه است. از میان فقیهان این دو بوم، سهم سفیان بن عیینه از مكه و مالك بن انس از مدینه هر كدام 37٪ است. در مرحلۀ بعدی سعید بن سالم قداح با 10٪ و مسلم بن خالد زنجی با 7٪ سهم در روایات را می‌توان نام برد. علاوه بر آن، در میان شخصیتهای مهم از بومهای یمن و عراق، به یحیی بن حسان تنیسی شاگرد یمانیِ لیث با حدود 1٪، و اسماعیل بن علیّه، عالم بصری با نزدیك به 2٪ از كل اسانید، می‌توان اشاره نمود.
ابتكاری كه در كتاب الام، به كار رفته، در طرح برخی از كتب فقهی، چون «كتاب الجزیة»، «كتاب القسامة» و «كتاب السبق والرمی» برای بار نخست، در منابع مختلف مؤثر بوده است (نک : بیهقی، مناقب، 1/ 261؛ نووی، 1(1)/ 48؛ ابن حجر، 9/ 31).
تهذیب بُلقینی (د 805ق/ 1402م) از كتاب الام بارها، از جمله به كوشش محمد زهری نجار در قاهره (1381 ق/ 1961 م) در 8 مجلد انتشار یافته است. در مجموعۀ فقهی به طبع رسیده با عنوان الام، رساله‌های مستقل شافعی به عنوان ضمیمه نیز مورد توجه قرار گرفته است كه می‌توان از «اختلاف العراقیین»، یا ملاحظات شافعی بر كتاب ابویوسف با عنوان «اختلاف ابی حنیفة و ابن ابی لیلى» (7/ 96)، «اختلاف علی و عبدالله بن مسعود» (7/ 163) و «كتاب سیرالاوزاعی» یاد كرد (7/ 333).
دربارۀ تألیف آثاری به عنوان تلخیص، شرح بر الام یا ترتیب آن، نخست باید از آثاری با عنوان «مختصر» یاد كرد كه توسط برخی از شاگردان مصری شافعی از كتب وی به عمل آمده بود؛ بر این اساس «مختصر بویطی» كه مطابق ابواب المبسوط ترتیب یافته بود، توسط ربیع از شافعی نقل گردیده است (نک : ابن ندیم، 266؛ بیهقی، مناقب، 1/ 255؛ نووی، 1(1)/ 52). در سده‌های بعد یونس بن بدران مصری (د 623 ق/ 1226م)، نیز اختصاری از الام به عمل آورده است (نک : ذهبی، 22/ 257). همچنین در منابع از شرحی بر كتاب الام، توسط احمد بك حسینی اشاره شده است (فادانی، 48؛ نیز دربارۀ مسندالشافعی، نک : GAS, I/ 488 ).
هفنینگ (نک : EI1, VII/ 253) به طور مختصر، و محمد ابوزهره (نک : ص 140- 149) به طور مبسوط، به تحقیق دربارۀ كتاب الام پرداخته‌اند. همچنین یوسف عبدالرحمان مرعشلی فهارس گسترده‌ای از الام به دست داده كه در دارالمعرفۀ بیروت به طبع رسیده است. گفتنی است كه كتاب الام اساس مطالعات تحلیلی شاخت در كتاب «ریشه‌های فقه اسلامی» بوده است (برای نمونه، نک : ص 315-328).
مآخذ
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، آداب الشافعی و مناقبه، به كوشش عبدالغنی عبدالخالق، قاهره، 1413 ق/ 1993م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛ ابن عبدالبر، یوسف، الانتقاء، بیروت، دارالكتب العلمیه؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به كوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم؛ ابوزهره، محمد، الشافعی، قاهره، دارالكفر العربی؛ بیهقی، احمد، بیان خطأمن اخطأعلی الشافعی، به كوشش نایف دعیس، بیروت، 1406 ق/ 1986م؛ همو، مناقب الشافعی، به كوشش احمد صقر، قاهره، 1390ق/ 1970م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الكبرى، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو و دیگران، قاهره، 1383 ق/ 1964م؛ شافعی، محمد بن ادریس، الام، به كوشش محمد زهری نجار، بیروت، 1393 ق/ 1973 م؛ عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به كوشش یوستا ویتستام، لیدن، 1964م؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، قاهره، 1289 ق؛ فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403 ق/ 1983 م؛ نووی، یحیى، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، 1927 م؛ یاقوت، معجم الادباء، به كوشش احسان عباس، بیروت 1993 م؛ نیز: