افرا
افرا \afrā\، جنسی از گیاهان گل‌دار، مشتمل بر نزدیک به 200 گونۀ درختی و درختچه‌ای.
نام علمی افرا (آسِر) از واژه‌ای یونانی، به معنای تیز و سخت مشتق شده است («فرهنگ ... »، I / 24) که سبب نام‌گذاری آن، تیزی انتهای لوب برگهای برخی گونه‌ها ست (ثابتی، 70).
گونه‌های مختلف افرا در نواحی معتدل شمالی می‌رویند و دارای برگهای متقابل و بدون گوشوارک، لوب‌دار (بخش‌بخش) یا دندانه‌دار و به‌ندرت شانه‌ای (دارای برگچه‌های متعدد) هستند (مظفریان، 1؛ گرگ، 90؛ نوردهویس، 22؛ بریتانیکا، I / 58).
در اغلب گونه‌ها گلها کوچک و غیرجنسی، و گاهی بدون گلبرگ، به‌صورت جانبی یا انتهایی در گل‌آذینهای خوشه‌ای، دیهیمی یا دسته‌ای آرایش یافته‌اند. در بعضی گونه‌ها، گلها در ابتدای بهار قبل از پیدایش برگها ظاهر می‌شوند. از گلهای سبزرنگِ درخت افرا میوه‌های فندقۀ بال‌دار به وجود می‌آید. گونه‌های افرا بر اساس ویژگیهایی چون شکل برگ و میوه، زاویۀ میان دو بال میوه و همچنین کرک‌داشتن بذر، از یکدیگر متمایز می‌شوند (ثابتی، همانجا).
ارتفاع بلند درخت و رشد گستردۀ شاخ و برگها سبب شده است که افرا به‌عنوان درختی سایه‌گستر در پارکها و فضاهای سبز کاشته شود (نوردهویس، همانجا؛ بریتانیکا، VII / 807).
گوناگونی و تنوع رنگ برگ بیشتر گونه‌ها و ارقام درخت افرا در فصلهای مختلف، به‌خصوص در پاییز، از ویژگیهای چشمگیر درخت افرا ست. خاکهای خنثى تا کمی اسیدی در ایجاد رنگهای درخشان پاییزی مؤثرند (هاتس، 129-130). همچنین پوست تنۀ بعضی گونه‌های افرا، محبوبیت زینتی آن را دوچندان کرده است و در مواردی، برخی گونه‌ها به‌عنوان درختچه در کاشت پرچینی نیز استفاده می‌شوند (نک : ادامۀ مقاله).
گونه‌های رایج در ایران
از میان گونه‌های مختلف افرا، 6 گونه در جنگلهای شمال و بیشه‌زارهای سراسر ایران می‌رویند (مظفریان، 9).
1. افرای شیردار (آسِر کاپادوکیکوم)
این درخت با ارتفاع حداکثر 20 متر و تنۀ صاف و چوب سفیدرنگ در جنگلهای شمال ایران و در ارتفاعات مختلف می‌روید و به‌سبب دم‌برگهای دارای شیرابۀ سفیدرنگ به این نام مشهور شده است (مظفریان، 3؛ ثابتی، 73). برخی نامهای محلی آن عبارت‌اند از: عاج / آج / اج (در رودسر، لاهیجان و شهسوار)، قاقاچ (در اسکولۀ گیلان)، میرزابرگ (در رامیان)، زیندار (در بندر گز) و جز آنها (همانجاها).
2. افرای برگ‌چناری یا افرای نروژی
این‌گونه در ایران کَرکُف نامیده می‌شود. برگها ظاهری چون درخت چنار دارند (ثابتی، 84-85؛ ورمولن، 24). گلهای خوشه‌ای و زردرنگ مایل به سبز که در آغاز بهار ظاهر می‌شوند، رنگ متنوع برگها در پاییز، ارتفاع بلند درخت (تا 30 متر) و همچنین تاج گسترده و نحوۀ رشد متراکم شاخ و برگهای آن، افرای چناری را از لحاظ زینتی و سایه‌اندازی مناسب کاشت در پارکها کرده است (همانجا؛ گرگ، 96).
3. کَرکو (آسِر مونسپِسولانوم)
این درخت برگهایی تقریباً چرم‌نما، کوچک و سه‌‌لوبی (سه‌بخشی) دارد. این گونه به صورت کاشته‌شده به‌ندرت تا 10 متر رشد می‌کند، درحالی‌که در رویشگاه طبیعی خود تا ارتفاع 20 متر نیز رشد می‌کند. از ویژگیهای کرکو می‌توان به باقی‌ماندن برگها روی درخت در طول زمستانهای معتدل اشاره کرد (ثابتی، 77؛ مظفریان، 4؛ ورمولن، 68). این‌گونه نسبتاً شبیه به افرای صحرایی (نک : ادامۀ مقاله) است، اما برگهای آن برخلاف افرای صحرایی، شیرابه ندارد. از میان چند زیرگونۀ آن که به‌طور خودرو در نواحی مختلف ایران یافت می‌شود (همانجا)، کَیکُم ایرانی / کیکم کرمانی که در نواحی فارس و کرمان می‌روید، انحصاری ایران است (مظفریان، 7).
4. افرای صحرایی (آسر کامپستره)
ارتفاع 20-25 متر، پوست تنۀ چوب‌پنبه‌ای، شاخه‌های جوان کرک‌دار یا بدون کرک، برگهای 3-5 لوبی (بخش‌بخش) با قاعدۀ قلبی‌شکل، و شیرابۀ سفیدرنگ در دم‌برگها از ویژگیهای آن است. گسترش شاخه‌ها به‌سمت خاک و رو به پایین، ظاهری گرد به تاج درخت داده است. افزون بر پراکندگی این‌گونه در نقاط مختلف جهان (شمال شرقی آناتولی، قفقاز و پاکستان)، در جنگلهای مرطوب و نیمه‌مرطوب شمال ایران نیز یافت می‌شود. نامهای محلی این‌گونه افرا در این نواحی عبارت‌اند از: کَرب (در نور و کجور)، کَرچَک (در کلاردشت)، کرکو (در زیارت)، کُه‌پُلُت (در رودسر)، چیت (در دیلمان)، کِکُم / کِیکُم (در طوالش و آستارا) و تِلین و آقچه‌قییم (در ارسباران). این‌گونه از افرا به‌سبب رشد انبوه و متراکم، در کاشت پرچینی کاربرد بسیار دارد و ازجملۀ درختان بادشکن به شمار می‌آید (همو، 2؛ ثابتی، 72-73؛ کریمی، 51؛ جوانشیر، 2، 8، 26؛ روپر، 28؛ هاتس، 130). دیگر گونه‌های خودروی افرا در ایران عبارت‌اند از: سفید کَرکو / افرای خزری، و پَلَت / سیاه‌پَلَت / بَلَس / بَسکُم.
گونه‌های وارداتی افرا در ایران
از میان گونه‌های وارداتی افرا، 3 گونۀ زیر مهم‌ترند:
1. افرای ژاپنی
این نام بر دو گونۀ آسِر پالماتوم و آسِر ژاپونیکوم اطلاق می‌شود که بومی کشورهایی چون چین، کره و ژاپن، و مناسب باغهای کوچکی‌اند که به سبک شرق دور طراحی می‌شوند (ورمولن، همانجا). این افرا درختچه‌ای متراکم با تاج گرد و گنبدی‌شکل است و برگهایش در بهار و تابستان به رنگ سبز روشن تا تیره‌اند و در پاییز، قبل از ریزش، طیفی از رنگ قرمز به خود می‌گیرند (گرگ، 92-93). از این رو، ثابتی (ص 84) آن را افرای سرخ نامیده است. بُنسای کردن (پرورش گیاه در گلدان، با محدودکردن رشد شاخ و برگ)، یکی دیگر از روشهای رایج پرورش افرای ژاپنی است (گرگ، همانجا).
2. افرای سیاه یا افرای زبان‌گنجشکی
این درخت بومی آمریکای شمالی است و رشدی بسیار سریع دارد (ثابتی، 82-83).
3. افرای شبه‌چناری
این‌گونه که بومی مرکز و جنوب اروپا است، در زمانهای قدیم برای تزیین باغها به شیراز وارد شده، و در شیراز به اَفراق مشهور است (همو، 86؛ ورمولن، همانجا).
مصارف زینتی
پوست برخی از گونه‌های افرا مصارف زینتی دارد، ازجمله:
1. افرای پوست‌کاغذی (آسِر گریزوم)
این افرا با پوسته‌های دارچینی‌شکل که در طول سال به شکل ورقه‌های نازکی از تنۀ درخت آویخته می‌شوند، بهترین انتخاب برای مکانهای حفاظت‌شده از باد سرد با آب‌وهوای نه‌چندان خشک است.
2. افرای داوید یا افرای پوست‌ماری (آسر داویدیئی)
این درخت دارای تاج کمانی و برگهایی با نوک بلند است که پوست زیتونی‌‌رنگ تنۀ آن با نوارهای طولی نقره‌ای‌رنگی زینت یافته است. افرای داوید برای بنسای‌کردن و کاشت در گلدان مناسب است.
3. افرای پوست‌ماری قرمز (آسر کاپیلیپس)
این گیاه دارای ساقه‌های قرمزرنگ، پوست تنۀ سبز تیره با نوارهای طولی خاکستری و گلهای زردرنگ در گل‌آذین خوشه‌ای است و ظاهری زیبا به فضای سبز می‌بخشد (روپر، 38؛ گرگ، 91؛ ورمولن، 23, 68).
مصارف صنعتی
چوب بعضی گونه‌های افرا در صنایع چوبی کاربرد بسیار دارد، ازجمله افرای اورِگُن یا افرای بزرگ‌برگ (آسر ماکروفیلوم) که چوبی تیره‌تر از گونه‌های دیگر افرا دارد، و یا چوب افرای شبه‌چناری (آسر پسئودوپلاتانوس) که به‌عنوان الوار در اروپا استفاده می‌شود. از شیرۀ برخی گونه‌ها همچون افرای قندی (آسر ساکاروم)، که برگ آن نشان ملی کانادا ست (بریتانیکا، I / 58, VII / 807)، در تهیۀ شربت و قند استفاده می‌کنند. برخی نامهای محلی ایرانی گونه‌های افرا، همچون بُزبرگ در گرگان، یا بزوالک در میاندره برای افرای شیردار (ثابتی، 70، 73)، احتمالاً با کاربرد برگ این گونه در تغذیۀ دام بی‌ارتباط نیست.
مآخذ
ثابتی، حبیب‌الله، جنگلها، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، 1355 ش؛ جوانشیر، کریم، اتلس [ اطلس] گیاهان چوبی ایران، تهران، 1355 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، 1383 ش؛ نیز: