اصلاح
اصلاح \eslāh\، عنوان چند نشریۀ فارسی‌زبان که پس از انقلاب مشروطه، در فاصلۀ سالهای 1326- 1329 ق / 1908-1911 م، در شهرهای پاریس، بمبئی، تهران و خوی منتشر می‌شد.
اصلاح (پاریس)
این نشریه با مدیریت دکتر جلیل مؤیدالحکما از 1326 ق / 1908 م، هر 15 روز یک بار، در پاریس منتشر می‌شد. اصلاح با چاپ سنگی و در 4 تا 8 صفحه انتشار می‌یافت و مندرجات آن شامل مطالب سیاسی، علمی، ادبی و ترجمۀ مقالات و مطالب روزنامه‌های خارجی و تلگرافهای مربوط به ایران بود. مؤیدالحکما می‌کوشید تا با انتشار اصلاح، ایرانیان را با اوضاع و احوال جهان آشنا سازد (صدر هاشمی، 1 / 182؛ رابینو، 24؛ براون، 2 / 216). کهن (2 / 487) روزنامۀ اصلاح را نخستین روزنامۀ ایرانی برمی‌شمرد که پس از انقلاب مشروطه و هم‌زمان با اوج‌گرفتن اختلاف میان دربار و مجلس، اندکی پیش از دورۀ استبداد صغیر، در جهت حراست از دموکراسی و آشنایی ایرانیان با تمدن غربی منتشر می‌شد. بر پایۀ گـزارش رابینو (همانجا)، ظاهراً انتشار اصلاح تا شمارۀ 26-27، یعنی تا صفر 1326، ادامه یافته است.
اصلاح (بمبئی ـ تهـران)
این نشریه با مدیریت محمدرضا بوشهری از محرم 1327 / 1909 م، در بمبئی آغاز به انتشار کرد. اصلاح با چاپ سنگی، در 8 صفحه و به‌طور هفتگی منتشر می‌شد. بوشهری مقصود خود را از انتشار روزنامه، خدمت به وطن و تلاش برای زدودن ظلم محمدعلی شاه بیان داشته است (کهن، 2 / 488؛ صدر هاشمی، 1 / 182-183؛ براون، 2 / 217). به نظر می‌رسد انتشار اصلاح تا سال سوم (1329 ق) و تا شمارۀ هشتم ادامه داشته (صدر هاشمی، 1 / 183)، ولی بعداً به دلایلی نامعلوم، انتشار آن در بمبئی متوقف شده، و از ذیحجۀ 1329 در تهران ادامه یافته است. اصلاح از 19 خرداد (جوزای) 1303 به‌شکلی بی‌سابقه در تاریخ مطبوعات ایران، یعنی همراه با روزنامۀ حیات به مدیریت فلسفی، چاپ شد و از 4 صفحه، 2 صفحه به حیات، و 2 صفحۀ دیگر بـه اصلاح اختصاص یافت (همو، 1 / 183-184). ظاهراً این موضوع حساسیت وزیر معارف را برانگیخت؛ چنان‌که در 29 خرداد (جوزای) 1303، نامه‌ای به بوشهری نوشت و از او توضیح خواست، ولی چون با غیبت او و واگذاری اصلاح به فلسفی روبه‌رو شد، برای همیشه آن را توقیف کرد (بیات، 1 / 122-123).
اصلاح (خوی)
این نشریه با مدیریت علی حسین‌زادۀ خویی از شعبان 1329 / اوت 1911، در شهر خوی آغاز به انتشار کرد. اصلاح با چاپ سربی در 4 صفحه، و به زبانهای فارسی و آذری منتشر می‌شد و محتویات آن شامل سرمقاله، اخبار شهری و مکتوبات بود. حسین‌زادۀ خویی خود را مستقل از هرگونه گرایش سیاسی معرفی می‌کرد و اعتقاد به اصلاح ایران و حمایت از رنجبران داشت (براون، 2 / 218؛ صدر هاشمی، 1 / 184-185؛ مجیدی، 66). صدر هاشمی (1 / 185) و براون (همانجا) انتشار این نشریه را هفتگی دانسته‌اند، ولی خانیکی (ص 404) انتشار آن را در قالب 3 شماره در هفته ذکر کرده است. از شمارۀ آخر این نشریه و پایان دورۀ انتشارش اطلاعی در دست نیست.
مآخذ
براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1341 ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، 1372 ش؛ خانیکی، هادی، قدرت، جامعۀ مدنی و مطبوعات، تهران، 1381 ش؛ رابینو، ی. ل.، صورت جراید ایران، به‌کوشش فرید قاسمی، تهران، 1373 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362 ش؛ مجیدی، موسى، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان (1230-1380)، تهران، 1382 ش.