اشیل
اشیل \ešīl\، (در یونـانی: آیسخولوس، ح 525 - 456 ق‌م)، نمایشنامه‌نویس یونان باستان، از نخستین شاعران بزرگ آتن، و هنرمند توانایی که هنر تراژدی را به اوج رساند و آن را با قدرتهای تأثیرگذار نمایشی همراه کرد. می‌گویند اشیل 90 نمایشنامه نوشته، که عنوان 80 فقره از آنها ثبت شده، اما فقط 7 نمایشنامۀ کامل به دست ما رسیده است. او با همین 7 نمایشنامه جایگاه رفیعی در تاریخ ادبیات جهان دارد.
اشیل در جایی نزدیک آتن و در خانواده‌ای اشرافی زاده شد. از جزئیات زندگی او اطلاعی در دست نیست. گفته شده است که در جنگ با ارتش ایران و در نبرد ماراتن شرکت داشته، و احتمالاً در نبرد پلاتِئا هم حاضر بوده است. نمایشنامۀ ایرانیان او نشان می‌دهد که شاهد عینی جنگ ارتشهای یونان و ایران بوده است. نیز گفته شده که برای نوشتن نمایشنامه‌هایش دو یا 3 سفر رفته، و در جایی به نام گِلا درگذشته، که بعدها در همان‌جا بنای یادبود او افراشته شده است.
اشیل از جوانی توانایی خود را در نمایشنامه‌نویسی نشان داد و در مسابقات سالانۀ آتن شرکت کرد. در 484، 472، 463 و 458 ق‌م برندۀ جایزه شد. در مسابقۀ 468 ق‌م به سوفوکلِس (ه م) باخت. او با سنت نمایشنامه‌نویسی یونانی، آثار گذشتگان و هم‌روزگاران خود، به‌خوبی آشنا بود. تحولی که اشیل در نمایشنامه‌نویسی ایجاد کرد، شناخت عمیق و دقیق او را از هنر نمایشنامه‌نویسی یونانی نشان می‌دهد. تا پیش‌از او، نمایشنامه‌ها یک بازیگر و یک گروه هماواز داشت. اشیل بر شمار بازیگران افزود، در صحنۀ اجرای نمایش تغییراتی ایجاد کرد، پوشاک بازیگران را به‌گونۀ دیگری طراحی کرد، تجهیزات صحنه را تکمیل نمود، حرکات موزون خاصی را وارد نمایش کرد و از سازوکارهای دیگری برای بیشترین افزایش در قدرت نمایشی و تأثیرگذاری بر بینندگان کمک گرفت. زبان و شیوۀ بیان نمایش را هم تأثیرگذارتر کرد، تأثیری که به گفتۀ برخی صاحب‌نظران بیشتر غنایی است تا حماسی.
مضمون نمایشنامه‌های اشیل نگاه فلسفی و ژرف او را به زندگی به‌خوبی نشان می‌دهد. او برداشت دیگری از خدایان یونان داشت. زئوس را شاه شاهان و برترین خدا می‌انگاشت، خدایی دانا، توانا و دادگر. به نظر او، قلمرو اخلاق انسان نیز در دامنۀ تأثیر قدرت برتر است و از این‌رو، کردار ناشایست کیفر می‌بیند، نه کیفری کور، انتقام‌جویانه یا وحشیانه. پس آدمی باید بیاموزد که کردارش در مسیر هدفی اخلاقی باشد. نگرش اشیل به جهان به گونه‌های مختلف در نمایشنامه‌هایش بازتاب دارد.
7 نمایشنامۀ بازمانـده از اشیل، بـا شرح کوتاهی که در اینجا دربارۀ هریک آورده می‌شود، از این قرارند: 1. ایرانیان، 2. «فریادخواهان»، 3. پرومتئوس در بند، 4. «مخالفان هفت‌گانۀ تِب»، 5 و 6 و 7. اُرِستیا (ه م)، که اثری سه‌بخشی است: آگامِمنون، خُئِفُرُی، اِئومِنیدِس.
1. ایرانیان: یک تراژدی تاریخی دربارۀ نبرد سالامیس در 480 ق‌م، که نخستین نمایشنامۀ بازمانده از اشیل است. صحنۀ این نمایشنامه دربار ایران، و ماجرا از دیدگاه ایرانی روایت شده است. قاصد از راه می‌رسد و خبر شکست ارتش ایران و جزئیات نبرد را بازمی‌گوید. در پایان نمایش، روح داریوش، پدر خشیارشا، پدیدار می‌شود تا بگوید غرور سبب سقوط پسر شتاب‌زده و بی‌تدبیرش شده است.
2. «فریادخواهان» (یا «ملتمسان»): نمایشنامه‌ای دربارۀ 50 دختر دانائوس که از مصر گریختند و به آرگُس پناه بردند و از شاه آنجا یاری خواستند. آنها از ازدواج هراس داشتند و به این سبب، از زادبومشان گریخته بودند. هراس و کین زنان از مردان در این نمایشنامه نشان داده شده است. در «فریادخواهان»، بخشهای زیبای نمایشنامه نه از راه عمل یا گفت‌و‌گو، بلکه با سرایش هماوازان، بیان شده است.
3. پرومتئوس در بند: تاریخ نگارش این نمایشنامه معلوم نیست. پرومتئوس آتش را از خدایان دزدیده، و کاربرد آن را به زمینیان آموخته است. او را به‌سبب این گناه به زنجیر کشیده‌اند. تک‌گفتارهای او در تنهایی و با خود، پیامهای اصلی نمایشنامه را بازمی‌گوید. این اثرِ اشیل تعبیر و تفسیرهای فراوانی دارد و با عنوانهای مختلف به فارسی هم ترجمه شده است.
4. «مخالفان هفت‌گانۀ تب»: در 467 ق‌م و بر پایۀ افسانه‌ای تبی نوشته شده است. کشمکش پسران اُدیپ بر سر تخت سلطنت تب، با قلمی سحرانگیز و با واژگانی پرصلابت و بسیار تأثیرگذار، وصف شده است. این اثر حماسی را از برجسته‌ترین شاهکارهای اشیل و ادبیات یونان باستان دانستهاند.
5-7. ارستیا: یک تراژدی سه‌بخشی که آن را تراژدی خدایان، کامل‌ترین اثر اشیل و شاهکار اصلی او به شمار آورده‌اند. شر، مضمون اصلی این نمایشنامه است که زنجیره‌‌وار در رویدادهای گوناگون پدیدار می‌شود. رنج بشر ناشی از شر است که در سرشت عالم نهفته است، اما نیکی از رنج به بار می‌نشیند.
اشیل، سوفوکلس و اِئوریپیدِس را 3 تراژدی‌نگار بزرگ آتن باستان دانستهاند. اشیل فقط در نمایشنامه‌نویسی نوآور نبود و سهم او به تحولی که در نمایشنامه‌نویسی یونان به بار آورد، محدود نمی‌شود. نگاه و نگرش فلسفی او، مضمونهای عمیقی که با قلمی سحرانگیز به وصف درآورده، زبان و واژگانی که به کار گرفته، استفاده‌ای که از آواز و هماوازان برای ابلاغ بخشهایی از پیام نمایشنامه‌هایش کرده، گفت‌وگوهایی که چیره‌دستانه و هنرمندانه ترتیب داده، استفاده‌هایی که از صنعتهای ادبی به عمل آورده، و همۀ اینها با هم، جایگاه ممتازی در ادبیات یونان باستان و جهان به وی بخشیده است.
مآخذ
Americana, 2006; Britannica, 2012; Columbia, 6th edition; Encarta, 2009; Gale Encyclopedia of Biography, 2011; Oxford Companion to Classical Literature, 3rd edition.