اشکذر
اشكذر \aškezar\، شهری کوچک و مركز شهرستان صدوق در استان یزد. این شهر در 22كیلومتری شمال یزد و 8 كیلومتری باختر جادۀ یزد ـ اردكان واقع است. طول جغرافیایی آن °54 و ´13، عرض جغرافیایی آن °32، و ارتفاع آن از سطح دریا 175‘1 متر است ( فرهنگ ... ، 6؛ نقشه ... ).
این شهر در دشت قرار گرفته و فاقد رودخانۀ دائمی است. تنها رود اطراف آن رود رحمت‌آباد است که از ارتفاعات خونزا در شمال غربی یزد سرچشمه می‌گیرد (جغرافیا ... ، 2 / 1352؛ فرهنگ، 5). زمان برپایی اشكذر را به دورۀ پارتها و به اشك، پسر زال، نسبت داده‌اند (كاتب، 41). بعید نیست كه این نسبت به‌سبب شباهت اسمی بوده باشد (مشكور، 504)، ولی به‌طور قطع، اشكذر در دورۀ اسلامی در ابتدای سدۀ 8 ق / 14 م وجود داشته، زیرا دو بنای مربوط به آن دوره در این شهر برپا بوده است: نخستین آنها خانقاهی كه شیخی صاحب كرامت به‌نام شیخ تقی‌الدین دادا آن را ساخته بود، و دیگری خانقاهی منسوب به امیر ركن‌الدین محمد قاضی (د 732 ق / 1332 م)، از اعیان یزد (جعفری، 109-110، 137؛ افشار، 64، 74).
اشکذر در 1335 ش، 220‘2 نفر جمعیت داشت ( گزارش ... ، 1) که این شمار در آخرین سرشماری رسمی (1385 ش) به 957‘ 13 نفر (722‘ 3 خانوار) رسیده است («درگاه ... »، بش ).
ساكنان شهر مسلمان و شیعی‌مذهب، و درصد کمی نیز زردشتی‌اند. مردم شهر به زبان فارسی سخن می‌گویند ( فرهنگ، 5-7) و در این گروههای عمده فعالیت می‌کنند: 8 / 17٪ در بخش كشاورزی، 9 / 23٪ در صنعت، 8 / 23٪ در ساختمان، و بقیه در سایر فعالیتها (سرشماری ... ، 18). در كنار فعالیتهای عمدۀ اقتصادی، صنایع دستی از قبیل فرش‌بافی، زیلوبافی، پارچه‌بافی و نیز یك كارخانۀ جوراب‌بافی در این شهر دایر است ( فرهنگ، 6 -7).
آثار كهن برجای‌‌مانده در اشكذر از این قرار است: یك آسیاب كهن آجری كه سقف آن گنبدی‌شكل، و سقف‌بندی، آجركاری و نقشهای هندسی آن درخور توجه است؛ مسجد جامع اشكذر كه مربوط به سدۀ 9 ق / 15 م است؛ ویرانه‌های اسفنجرد و یك قلعۀ كهن كه گفته می‌شود قدمت آن به هزار سال پیش می‌رسد (همان، 7).
مآخذ
افشار، ایرج، «کتابچۀ موقوفات یزد»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1341 ش، ج 10؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به‌كوشش ایرج افشار، تهران، 1343 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل )؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان یزد، مـركز آمـار ایـران، تهران، 1368 ش؛ فـرهنگ جغرافیایی آبـادیهای كشور، ادارۀ جغرافیـایی ارتش، تهران، 1360 ش؛ كـاتب، احمد، تـاریخ جدید یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری یزد، وزارت كشور، تهران، 1338 ش؛ مشكور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371 ش؛ نقشۀ راهنمای كشور جمهوری اسلامی ایران، تهران، گیتاشناسی، شم 165؛ نیز:
Amar, www. amar.org.ir / nofoos1385 / default.aspx?tabid= 549 & agent Type= view&propertyID=1483 (acc.7 / 11 / 1391).