اشکانیان

اشکانیان \aškāniyān\، از سلسله‌های پادشاهی ایران پیش‌ از اسلام (250 ق‌م-224 م). 

فرمانروایان

اشکانیان که بعدها، به‌واسطۀ اسکان در ایالت پرثوه (پارت)، «پارتیان» خوانده شدند، از قبیلۀ پَرنی و شاخه‌ای از قوم داهه بودند که خود بخشی از مجموعه‌قبایل سکایی به شمار می‌روند. این قوم که در حدود نیمه‌های سدۀ 3 ق‌م، در نواحی میان سیردریا و آمودریا زندگی می‌کردند، به‌مرور به‌سوی شرق دریای خزر و شمال هیرکانیا (= گرگان) کوچ کردند، ناحیۀ شمالی تجن را اشغال کردند و سرانجام، به شهرب سلوکی پارت رسیدند. پارت یکی از شهربهای هخامنشی بود که پس‌از حملۀ اسکندر مقدونی به ایران در 323 ق‌م، و در پی فتوحات سلوکوس یکم، از 312 تا 308 ق‌م، به دست سلوکیان اداره می‌شد. نام پارت پیش‌از این در کتیبه‌های هخامنشی به‌صورت پَرثَوه آمده بود که پژوهشگران آن را به‌معنی «پهلوان، جنگجو» تعبیر کرده‌اند (گیرشمن، 286؛ ولسکی، 223؛ شیپمان، 526). 
ارشک، بنیادگذار سلسلۀ اشکانی، در حدود 250 ق‌م به‌همراه سپاهی از قبیلۀ خود به استائنه در درۀ اترک هجوم آورد و آنجا را تصرف کرد. وی در 247 ق‌م پادشاهی خود را در اَساک اعلام کرد و ازآن‌پس فرمانروایی جانشینان او به همین نام اشکانی خوانده شد (همچنین، ممکن است نام ارشک برگرفته از «اَرشَن» به‌معنی مرد یا پهلوان باشد). 
سلوکوس دوم که در 246 ق‌م، زمام امور حکومت سلوکی را به دست گرفته بود، به‌واسطۀ اشتغال به جنگ با بطلمیوسیان در نبرد لائودیکئا در سوریه، فرصت نیافت تا شورش آندراگوراس، شهربان سلوکی پارت را سرکوب کند؛ ازاین‌رو، ابتدا پارت، و به‌دنبال آن بلخ، هریک خودمختاری خود را اعلام کردند. دیودوت شهربان بلخ نیز در 239 ق‌م، با اعلان استقلال خود و جدایـی از امپراتـوری سلوکی، سلسله‌ای یونانی ـ بلخی را در آن سرزمین بنیاد نهاد (فرای، 291؛ شیپمان، همانجا). 
در این میان، نیروی سیاسی سلوکیان به‌واسطۀ حملۀ سلتها به آسیای صغیر و جنگهای اول، دوم و سوم با بطلمیوسیان در سوریه رو به کاهش داشت، به‌طوری‌که تا 235 ق‌م بخش قابل توجهی از متصرفات خود را از دست دادند. بدین ترتیب، پرنیها خیلی زود توانستند پارت و هیرکانیا را تصرف کنند و با توجه به سکونت این قبیله در سرزمین پارت و نیز در پی گسترش قلمرو شاهنشاهی آنان، نام پارت بر آنها اطلاق شد. بنابر اطلاعات به‌دست‌آمده از سکه‌های مکشوفۀ اشکانی، چنین به نظر می‌رسد که اشک یکم از 247 تا 217 ق‌م، و اشک دوم از 217 تا 191 ق‌م حکومت کرده‌اند. اشک دوم موفق شد حملۀ آنتیوخوس سوم را دفع کند و سلطنت را از شاخۀ برادر بزرگ‌تر خاندان خارج سازد. پس‌از او، فری‌یاپت از 191 تا 176 ق‌م، و فرهاد یکم از 176 تا 171 ق‌م به حکومت رسیدند. از جزئیات زندگی و حوادث این دوره آگاهی کافی در دست نیست (ولسکی، 77، 223؛ شیپمان، همانجا).