اشک
اشک \ašk\، مایع شفافی که در فرایند «تولید اشک» به‌صورت مداوم برای تمیزکردن و محافظت چشم، و لغزنده‌کردن سطوح آن تولید، و بر سطح کرۀ چشم جاری می‌شود.
ورقۀ نازک اشکی که چشم انسان را می‌پوشاند، 3 لایۀ متمایز دارد که از خارجی‌ترین سطح به داخل عبارت است از: 1. لایۀ چربی، شامل چربیهای ترشح‌شده از غدد مِیبومی، که خارجی‌ترین لایۀ ورقۀ اشک لایۀ آبکی را می‌پوشاند تا سدی آب‌گریز ایجاد کند و در تبخیر اشک تأخیر رخ دهد، و از ریختن اشک به روی گونه جلوگیری کند؛ 2. لایۀ آبکی، شامل آب و دیگر موادی همچون پروتئینها (مثل لیپوکالین، لاکتوفِرین و لیزوزیم) که توسط غدد کراوس و ولفرینگ، و نیز غدۀ اشکی ترشح می‌شوند. لایۀ آبکی به پخش‌شدن ورقۀ اشک و کنترل عوامل عفونی و تنظیم اُسمُزی کمک می‌کند؛ 3. لایۀ مخاطی، شامل موسین ترشح‌شده از سلولهای جامیِ (گابلِتِ) ملتحمه. این لایه داخلی‌ترین لایۀ ورقۀ اشک قرنیه را می‌پوشاند تا لایه‌ای آب‌گریز برای آن تأمین کند و امکان پخش‌شدن ورقۀ اشک را به وجود آورد و مخاط پوشانندۀ اپیتلیوم قرنیه مانع خراش آن شود.
سمت استخوان گیجگاهی هر چشم، یک غدۀ اشکی در پشت پلک بالا قرار دارد. این غده‌ها مایع اشکی را ترشح می‌کنند که از راه مجاری ترشحی اصلی به فضای بین کرۀ چشم و پلکها راه پیدا می‌کند و جریان می‌یابد. وقتی چشم بر هم می‌زنیم، مایع اشکی در سراسر سطح چشم پخش می‌شود. مایع اشکی در حوضچۀ اشکی جمع می‌شود و با عملکرد مویرگها به داخل «نقطه» زهکشی می‌شود، سپس از ریزمجراهای اشکی در گوشۀ داخلی پلک می‌گذرد و از مجرای بینی ـ اشکی عبور می‌کند و به حفرۀ بینی می‌ریزد. ازاین‌رو، زیادشدن اشک، چنان‌که در هیجانهای شدید دیده می‌شود، ممکن است سبب ریزش آب از بینی شود.
3 نوع اصلی اشک وجود دارد: 1. اشک پایه؛ در چشمهای پستانداران سالم، قرنیه پیوسته توسط اشک پایه مرطوب نگه داشته، و تغذیه می‌شود. این نوع اشک سطوح چشم را لغزنده می‌کند و آن را از گرد و غبار پاک نگه می‌دارد. مایع اشک شامل آب، موسین، لیپیدها، لیزوزیم، لاکتوفرین، لیپوکالین، لاکترین، ایمونوگلوبولینها، گلوکز، اوره، سدیم و پتاسیم است. بعضی از مواد موجود در مایع اشکی به‌عنوان بخشی از دستگاه ایمنی در برابر عفونت باکتریایی می‌جنگند؛ 2. اشک واکنشی؛ دومین نوع اشک از تحریک چشم به‌وسیلۀ اجسام خارجی یا موادی همچون بخار پیاز یا گاز اشک‌آور یا اسپری فلفل حاصل می‌شود. این نوع اشک برای شستن مواد تحریک‌کننده‌ای که در تماس با چشم قرار گرفته‌اند، ترشح می‌شود؛ 3. گریه‌کردن؛ سومین نوع اشک، که معمولاً به آن گریه گفته می‌شود، اشک‌ریزش افزایش‌یافته به‌سبب تنش عاطفی قوی، افسردگی یا درد است. این اتفاق به هیجانهای منفی محدود نیست. بسیاری از مردم، هنگام خوشحالی فراوان، گریه می‌کنند. در انسان این نوع اشک‌ریزش ممکن است با قرمزشدن صورت، هق‌هق و تنفس شبیه به سرفه و تکان‌دهنده همـراه باشد و گاهی اسپاسمهای آن همۀ قسمت بالای بدن را درگیر کند. اشکی که بر اثر هیجانها تولید می‌شود، ساختمان شیمیایی متفاوتی با اشک معمولی دارد.
عارضۀ اشک تمساح نتیجۀ نامعمول بهبود از فلج بِل است که در آن ترمیم ناقص عصب صورتی سبب می‌شود که فرد مبتلا هنگام غذاخوردن نیز اشک بریزد.
التهـاب قرنیـه ـ ملتحمۀ سیکا کـه معمولاً با نام چشم خشک شناخته می‌شود، اختلال بسیار معمولی در ورقۀ اشکی است. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است به نحو شگفت‌انگیزی اشک‌ریزش فراوان از چشم را تجربه کنند که درواقع پاسخ به تحریک ناشی از نقص ورقۀ اشکی است. بیشتر پستانداران در پاسخ به درد بیش‌ازحد یا محرکهای دیگر اشک تولید می‌کنند، اما گریه‌کردن به‌عنوان واکنش عاطفی را بسیاری پدیده‌ای خاص انسان، و احتمالاً نتیجۀ خودآگاهی پیشرفته می‌دانند.
مآخذ
Americana, 2006; Britannica, 2010 (under «tear duct and gland»); Columbia, 6th edition; «Crocodile tears syndrome», PubMed, www.ncbi.nlm.nih.gov / pubmed / 2261223; «Dry Eye Syndrome», Medscape, emedicine.medscape.com / article / 1210417-overview; Encarta, 2008; «The Eye», Dua libra, dualibra.com / wp-content / uploads / 2012 / 04 / HumanBody EyePhysiologyHumanPerceptionBritannica % 20 % 281 % 29. pd; «Nasolacrimal System Anatomy», Medscape, emedicine.medscape.com / article / 835092-overview.