اشنان

اشنان \ošnān\، گونه‌های متعددی از گیاهانی علفی تا درختچه‌ای، از تیرۀ اسفناجیان، با ارتفاع متنوع، گلهایی منفرد تا مجتمع و متراکم (زرگری، 4 / 227- 228؛ قهرمان، 1 / 52؛ مظفریان، 500- 501؛ زاهدی، 162؛ گل‌گلاب، 227؛ ثابتی، 350- 351). 

نامها و انواع

این گیاه را به عربی حُرض و غاسول (به‌معنی شوینده، زیرا آن را برای شستن لباس و دست به کار می‌بردند؛ ابوالخیر، 1 / 76؛ بیرونی، 57؛ ابن‌میمون، 6)، و حرض را در فارسی اشنان گازران می‌نامند (بیرونی، همانجا). دینوری (1 / 41، 132) اشنان و حرض را مترادف یکدیگر، و آن را دارای انواع بسیار، و همگی آنها را جزو انواع حمض (ترشک) می‌داند. قمری بخاری در التنویر (ص 79) اشنان را معادل چوبک دانسته است. ابن‌سینا (1 / 254) آن را در دو نوع سبز و سفید آورده، و سفید آن را خُرء‌العصافیر (سرگین گنجشک) نامیده، که لطیف‌تر و نوع سبز آن قوی‌تر است (نیز نک‍ : جرجانی، الاغراض ... ، 1 / 288؛ حاجی زین، 34؛ قس: بیرونی، همانجا). بیرونی لطیف‌ترین آن را نوعی می‌داند کـه شبیه خرءالعصافیر ــ و نه خـود آن ــ و معروف به کرمک است و در شست‌وشوی دست به کار می‌رفته است. همچنین وی مؤثرترین آن را نوع سبز می‌داند که از آن قلیا (سود) تهیه می‌کرده‌اند، و نوع آبدار آن را بسیار شور توصیف کرده است (همانجا)، و قزوینی (ص 249) بهترین آن را لسان‌العصافیر ذکر کرده است. ابومنصور موفق هروی (ص 33) اشنان را در 4 نوع سپید، زرد، سبز و هندی (معروف به فندق هندی و حرص صینی) آورده است. ابوالخیر اشبیلی (همانجا) نیز اشنان را نوعی حمض و دارای انواع عربی و فارسی آورده است که نوع عربی آن را اشنان‌القَصّارین و فارسی آن را طروج نیز می‌گویند. حکمایی نظیر ابن‌میمون و دینوری (همانجاها) اشنان‌القصارین را همان غاسول دانسته‌اند که به عربی آن را حمض نیز می‌گویند و زمخشری (1 / 89) حمض را گیاه شور و ترۀ تلخ یا ترش معنی کرده است. از سویی دیگر، حکیم‌مؤمن (ص 26) نوع سبز اشنان را معادل غاسول ذکر کرده است. عقیلی (ص 137) نیز اشنان را دارای انواع آبدار (رطب) دانسته، که خود دو نوع است و این دو در برگهایشان با هم متفاوت‌اند و هر دو در شوره‌زارها می‌رویند؛ نوع سفید، که بهترین است و نوع سبز، که آن را غاسول فارسی و یابس نیز می‌نامند. 

کاربردها

 ماسرجویه (نک‍ : رازی، 20 / 62) طبع آن را در سومِ گرم و آن را پاک‌کننده، و ابن‌بطلان (ص 108) طبعش را خشک می‌داند. رازی (20 / 62-63) آن را مفید در استسقا، ادرارآور، ازمیان‌برندۀ گوشت زائد، و استفادۀ مقدار زیادی از آن را کشنده می‌داند. ابن‌سینا (همانجا) آن را جلادهنده، بازکننده و مفید در عسرالبول دانسته است. شستن تن را با اشنان، در دفع شپش (اخوینی، 217- 218) و ازبین‌بردن چرک، عفونت و جرب و حکه (ابومنصور، همانجا) سودمند دانسته‌اند. نوع سفید آن در سقط جنین، زنده یا مرده، و نیز در کشتن جنین مؤثر است (بیرونی، همانجا). ابن‌بطلان (ص 108- 109، 115) آن را پاک‌کنندۀ امعا و سودمند در سحج (بیماری ناشی از زخم روده)، جلای دندانها و پاک‌کردن دهان دانسته است. برخی منابع نیز بوییدن اشنان را برطرف‌کنندۀ سرفه یاد کرده‌اند (خوزی به نقل رازی، ابن‌سینا، قزوینی، همانجاها). جرجانی (ذخیره ... ، 3 / 190) ذیل رته، که نام دیگر فندق هندی از انواع اشنان است، خواص دارویی برای آن برشمرده است که از جملۀ آنها می‌توان به سودمندی آن برای اعصاب، لقوه، آب‌ریزش بینی، درد شقیقه، صداع و صرع، سُدّه و دیوانگی، مالیخولیا، اسهال، تیرگی چشم، و همچنین به پادزهربودن آن برای گزیدگیها اشاره کرد. ابن‌بیطار (ص 25) شرح خصوصیات ریخت‌شناسی آن را از بکری نقل می‌کند و در آن میان، به گرمای شدید حاصل از سوختن اشنان، طعم مایل به شور آن، و رشد آن در شوره‌زار، به‌ویژه سواحل دریا، اشاره می‌کند. ابن‌بیطار در ادامه (ص 38) از گیاهی با نام اشنان داوود یاد می‌کند و آن را معادل زوفای یابس می‌داند که گیاهی متفاوت از اشنان است. از بین داروشناسان و پزشکان اسلامی، تنها انطاکی (1 / 41) آن را به‌اشتباه، ذیل ابوقابس، که غاسول رومی است، آورده است. حکیم‌مؤمن (ص 26) نیز کم‌وبیش همین خواص را برای اشنان برشمرده، جز آنکه افزون بر آنها و در تکمیل گفته‌های پیشینیان، آن را ادرارآوری قوی و مسهل زرداب، و مصرف پیوستۀ آن را سبب فساد دندان دانسته است. اشنان مضر مثانه، چشم و دهان، و برای گلودرد زیان‌آور است (ابن‌بطلان، 109) که این مضرت را با مغز تخم خربزه و روغن بنفشه دفع می‌کنند (همو، 108). مصلح مضرت آن بر مثانه نیز عسل است (حاجی زین، 34). عقیلی (همانجا) طرز تهیۀ قلیا از نوع آبدار آن را توضیح داده است. 
قدما از آن در تهیۀ صابون و در شست‌وشو استفاده می‌کرده‌اند (دینوری، 1 / 41، 132؛ بیرونی، همانجا). همچنین به نظر می‌رسد در گذشته از دود اشنان در گریزاندن گزندگان و حشرات (خوزی به نقل رازی، ابن‌سینا، قزوینی، همانجاها)، از رنگ مایل به سیاه برگ له‌شدۀ انواع آبدار آن در رنگ‌کردن ظروف سفالی و از نوع سفید آن به‌جای مداد در نوشتن استفاده می‌کرده‌اند (عقیلی، همانجا). 
در پزشکی امروزی نیز از بخشهای مختلف اشنان به‌عنوان ملین، ضد اسکوربوت (کمبود ویتامین C) و ادرارآور استفاده می‌کنند (زرگری، 4 / 228). امروزه در طب سنتی، به‌سبب خطری که مصرف بیش‌ازحد این گیاه در پی دارد، کنار گذاشته شده، اما مصارف صنعتی آن همچنان پابرجا ست (میرحیدر، 5 / 265؛ برای دیـدن ترکیبات شیمیایـی انـواع و کـاربردهـای آنها، نک‍ : همو، 5 / 262- 267). 
ازآنجاکه اشنان در زمانهای گذشته به‌جای صابون به کار می‌رفته، در آثار ادبی مختلف نظم و نثر، بسیار به آن اشاره شده است که از جملۀ آنها می‌توان به کارنامۀ بلخ سنایی (ص 164، بیت 303) اشاره کرد. 

مآخذ

ابن‌بطلان، مختار، تقویم الصحة، ترجمۀ کهن فارسی، به ‌کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1366 ش؛ ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بغداد، مکتبة المثنى، بی‌تا؛ ابن‌سینا، القانون، بولاق، 1294 ق؛ ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌ کوشش ماکس مایرهُف، بغداد، 1940 م؛ ابوالخیر اشبیلی، عمدة الطبیب فی معرفة النبات، به‌ کوشش محمد عربی خطابی، بیروت، 1995 م؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌ کوشش احمد بهمنیار، تهران، 1346 ش؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌ کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به‌ کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، 1344 ش؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به‌ کوشش حسن تاج‌بخش، تهران، 1384 ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌ کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌ کوشش محمدتقی میر، تهران، 1371 ش؛ حکیم‌مؤمن، محمد، تحفه، تهران، 1378 ق؛ دینوری، احمد، النبات، لیدن، 1332 ق / 1953 م؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، 1374-1396 ق / 1955-1977 م؛ زاهدی، اسماعیل، واژه‌نامۀ گیاهی، تهران، 1373 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1367 ش؛ زمخشری، محمود، پیشرو ادب یا مقدمة الادب، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1342 ش؛ سنایی، «کارنامۀ بلخ»، مثنویها، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1348 ش؛ عقیلی، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ قزوینی، زکریا، عجائب المخلوقات، به کوشش نصرالله سبوحی، تهران، 1361 ش؛ قمری بخاری، حسن، التنویر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1352 ش؛ قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، 1383 ش؛ گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، 1340 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نامهای گیاهان ایران، تهران، 1375 ش؛ میرحیدر، حسیـن، معـارف گیـاهی، تهـران، 1373 ش.