اشرفی

اشرفی \ašrafī\، نام سکۀ زر با وزن معیّن 45 / 3 گرم که از میانه‌های سدۀ 9 ق / 15 م توسط مملوکان مصری در جهان اسلام رواج یافت. این سکه در اوایل سدۀ 10 ق / 16 م سراسر ایران را فراگرفت و ضرب آن با اوزان متغیر تا اواخر دورۀ قاجار ادامه پیدا کرد.
دربارۀ سبب نام‌گذاری و پیشینۀ تاریخی اشرفی، محققان و سکه‌شناسان نظرهای گوناگونی دارند. در برخی از فرهنگها، اشرفی «درست‌زر» ذکر شده است ( آنندراج، نیز عنایت ... ، ذیل «درست»)؛ اما گروهی اطلاق این نام را به اشرفی نمی‌پذیرند؛ زیرا، پیش‌از رواج اشرفی، کلمۀ درست به‌ معنایی دیگر متداول بوده و مقصود از آن سکه‌های خالص با عیار مطلوب بوده است (نک‍ : عقیلی، 32؛ دیانت، 2 / 28). با این همه، نام اشرفی مانند اسامی دیگر سکه‌ها در آغاز نامی خاص بوده، سپس توسع یافته، و برای سکه‌های زر، اعم از اشرفی یا هر نوع دیگری، به‌ کار رفته است (نک‍ : قائم‌مقامی، 429؛ بیانی، 12؛ دیانت، 2 / 22؛ رابینو، 14).
پژوهشگران و سکه‌شناسان، در جست‌وجوی منشأ نام اشرفی، به مسکوکاتی برخوردند که در دورۀ مملوکان مصر به نام «ملک‌الاشرف» ضرب شده بود. با اینکه بسیاری از حاکمان این دوره ملقب به اشرف بوده‌اند، نام ضرب‌کنندۀ آن را اشرف سیف‌الدین برسبای (حک‍ 825 -842 ق / 1422- 1438 م) دانسته‌اند («دائرة‌المعارف ... »، IV / 354 ؛ رابینو، همانجا). برسبای در 829 ق / 1426 م ادامۀ رواج سکۀ زر اروپایی به نام فلوری ــ سکۀ زر شهر ونیز یا فلورانس در ایتالیا ــ را در قلمرو خود متوقف ساخت و بر آن شد تا طلایی با طراز اسلامی جایگزین آن کند؛ بنابراین، دینارهای اشرفی به‌جای دینارهای افرنتی (فلوری) ونیزی رایج شد و مردم موظف شدند سکه‌های فلوری را به دارالضرب برگردانند  (ابن‌تغری بردی، 14 / 283-284؛ نیز نک‍ : ابن‌ایاس، 2 / 104؛ لویس، 225؛ مبیض، 212؛ بروم، 130-131). این سکه‌ها که از حدود 800 ق / 1398 م در بیشتر سرزمینهای اسلامی، ازجمله قاهره، شام، روم، حجاز و یمن رواج یافته بود، و در معاملات از آن استفاده می‌شد، به نامهای افرنتی، ونیزی و دراهم بنادقه یا بندقی نیز مشهور بود (ابن‌تغری بردی، 14 / 283؛ نیز نک‍ : ابن‌ایاس، لویس، همانجاها؛ حسینی، 1 / 113، 159؛ دیانت، 2 / 154؛ مبیض، همانجا).
برپایۀ منابع تاریخی نزدیک به عصر برسبای، سکه‌های زر اشرفی، که گاه سکه‌های اشرفی برسبهیه نیز نامیده می‌شد، مورد توجه مردم قرار گرفت و به‌سرعت در معاملات به‌جای دینارهای زر فلوری به‌ کار رفت (ابن‌تغری بردی، ابن‌‌ایاس، لویس، همانجاها). برخی از پژوهشگران رواج اشرفی را در ایران از زمان جهانشاه قراقویونلو (حک‍‌ 841 -872 ق / 1437-1467 م) دانسته‌اند. در دوران حکومت شاه اسماعیل اول صفوی (سل‍ 907-930 ق / 1501-1524 م)، سکه‌های اشرفی مطابق وزن رایج عهد ممالیک مصر در حدود 4 / 3 تا 5 / 3 و 52 / 3 گرم ضرب می‌شد (فراگنر، 563؛ بـروم، 169؛ نیز نک‍ : فرح‌بخش، 15). همچنین، در این دوره مسکوکات طلای ربع اشرفی به وزنهای 877 / 0، 77 / 0 و نیم گرم ضرب می‌شده است (فراگنر، همانجا؛ برای اوزان و انواع دیگر اشرفی، نک‍ : فرح‌بخش، 12، 15؛ قس: بروم، 170، که آغاز ضرب نیم‌اشرفی را در دورۀ شاه‌ طهماسب اول دانسته است).
در دورۀ شاه طهماسب اول (سل‍ 930-984 ق / 1524-1576 م)، در 934 ق اشرفی 000،1 دینار ارزش داشت (فرح‌بخش، 17، 20) که این میزان در 959 ق / 1552 م به‌ حدود 200 دینار رسید ( ایرانیکا، II / 798 ؛ برای تصاویر و سکه‌ها، نک‍‌ : بروم، همانجا، تصاویر 271-273). در میانه‌های سدۀ 10 ق / 16 م، که پرتغالیها جزیرۀ هرمز را در اشغال خود داشتند، سکه‌های اشرفی معادل 000‘2 دینار، و نیم‌اشرفی معادل 000‘1 دینار هرمزی ضرب می‌شد و پرتغالیها آن را «شرافیم» می‌نامیدند (فراگنر، 564). اشرفی پس از 1008 ق / 1599 م به‌طور کامل جای طلای تنگه را گرفت و از این تاریخ تا 1150 ق / 1737 م معیار اصلی برای سکه‌های طلای ایرانی شد و رواج عباسی کاهش یافت (همو، 563 ؛ ایرانیکا، همانجا).
به‌نوشتۀ برخی، وزن اصلی اشرفی در اواخر دورۀ صفوی 5 / 4 دانگ، یعنی 3/ 2  مثقال، و ارزش آن بسیار ثابت‌تر از پول نقره بود (مینورسکی، 112، 114). رواج گستردۀ مسکوک زر مُهر اشرفی در دورۀ نادرشاه سبب شد که سکه‌های طلای اشرفی منسوخ، یا به مقدار کم ضرب، و در عوض، واحدهای کوچک‌تر آن در ضراب‌خانه‌ها ضرب شود (بروم، 176؛ فرح‌بخش، 62).
نادرشاه و تالیان او، به‌ویژه کریم‌خان زند (حک‍ 1163-1193 ق / 1750- 1779 م)، اشرفی قدیم‌تر، به وزن 498 / 3 گرم، را فقط به مقدار اندکی ضرب کردند و آن نیز ضریبی در حدود 3/ 1  نسبت بـه مهر اشرفی داشت ( ایرانیکا، همانجا؛ نیـز نک‍ : فرح‌بخش، 65: سکه‌های 45 / 3 و 47 / 3 گرمی).
در نیمۀ دوم سدۀ 12 ق / 18 م، سکۀ ربع مهر اشرفی بسیاری به وزن 76 / 2 گرم معادل 55 / 42 حبه، و نیز یک مهر اشرفی به وزن 04 / 11 گرم معادل 2 / 170 حبه به نام اشرفی کریم‌خانی یا اشرفی ساده ضرب شد (نک‍ : همو، 76)، اما از دورۀ آقامحمدخان قاجار مهر اشرفی و اقسام آن کنار گذاشته، و به‌ندرت ضرب شد (نک‍ : همو، 89؛ ایرانیکا، همانجا). ازآن‌پس به‌جای اشرفی سنتی و مهر اشرفی، تومانهای طلا رواج یافت و اصطلاح اشرفی بر همۀ مسکوکات زر اطلاق شد (همانجا).
در اواخر سلطنت فتحعلی‌ شاه قاجار، میان سالهای 1245-1250 ق / 1829-1834 م، وزن اشرفی قدیمی 54 حبه دوباره رواج یافت که ارزشی معادل 10 هزار دینار نقره و برابر با یک تومان داشت (همانجا؛ ستوده، 7 / 40-41؛ برای تصویر سکه، نک‍ : بروم، 177، تصویر 291). در همین دوره، سکه‌های دو اشرفی و یک اشرفی نیز به میزان بسیار اندکی رواج یافت. ارزش دو اشرفی، یعنی بزرگ‌ترین سکۀ طلا، در حدود 40 قران معادل با 4 تا 5 / 4 تومان و یک اشرفی نیز از دو تومان تا 25 قران بود، که بر حسب نوسانهای پولی، میزان آنها تغییر می‌کرد (جمال‌زاده، 170).
در اوایل حکومت ناصرالدین شاه، اشرفی‌ای به وزن 18 نخود معادل 456 / 3 گرم و برابر یک مثقال شرعی و ارزش یک تومان ضرب می‌شد. در 1294 ق / 1877 م، اشرفی دیگری ضرب شد که تقریباً 17 نخود معادل 206 / 3 گرم وزن داشت و در همین تاریخ، مقداری 5 هزاری طلا (نیم‌اشرفی) رواج پیدا کرد و به اشرفی ناصری شهرت یافت (همو، 172؛ دیانت، 2 / 29).
پس‌از تأسیس ضراب‌خانۀ جدید دولتی و ماشینی در 1294 ق / 1877 م در تهران (رابینو، 18-19؛ نیز نک‍ : اعتمادالسلطنه، 1 / 150- 151)، ناصرالدین شاه فرمانی برای تنظیم پول و عیار و وزن سکه‌ها صادر کرد و بدین‌ترتیب، وزن تومان طلا یا اشرفی 87711 / 2 گرم تعیین شد که با اشرفیهایی که 18 نخود وزن داشت، متفاوت بود (دیانت، 2 / 150-106). ارزش اشرفی در دورۀ مظفرالدین شاه نیز پایین آمد و هر اشرفی 18 نخودی معادل 2 تومان شد (همو، 2 / 30). از آغاز دورۀ رضا شاه (1304 ش / 1925 م) اشرفی جای خود را به سکه‌های طلای جدید پهلوی داد و پس‌از انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش / 1979 م، سکۀ بهار آزادی جای آن را گرفت.

مآخذ

ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، به‌ کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1404 ق / 1984 م؛ ابن‌تغری بردی، النجوم، قاهره، 1348-1392 ق / 1929-1972 م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ آنندراج، محمدپادشاه، تهران، 1335 ش؛ بیانـی، خانبابا، «سازمان کشور ایران در زمان صفویه»، آموزش و پرورش، 1321 ش، س 12، شم‍ 1-2؛ جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335 ق؛ حسینی، موسى، العقد المنیر، تهران، 1382 ق؛ دیانت، ابوالحسن، فرهنگ تاریخی سنجشها و ارزشها، تبریز، 1367 ش؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1354 ش؛ عقیلی، عبدالله، «اشرفی»، آینده، 1363 ش، س 10، شم‍ 1؛ غیاث‌اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، بمبئی، 1349 ق؛ فرح‌بخش، هوشنگ، راهنمای سکه‌های ضربی، تهران، 1354 ش؛ قائم‌مقامی، عبدالوهاب، «تاریخ پیدایش پول در ایران»، ارمغان، تهران، 1340 ش، س 30، شم‍ 9؛ مبیض، سلیم عرفات، النقود العربیة الفلسطینیة، قاهره، 1989 م؛ مینورسکی، و.، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1334 ش؛ نیز:

Broome, M., A Handbook of Islamic Coins, London, 1985; Fragner, B., «Social and Internal Economic Affairs», The Cambridge History of Iran, vol. VI, ed. P. Jackson, Cambridge, 1986; Iranica ; Lewis, B., «Egypt and Syria», The Cambridge History of Islam, New York, 1970, vol.I(A); Rabino di Borgomale, H. L., Album of Coins, Medals, and Seals of the Shâhs of Îrân, Oxford, 1971; Türkiye diyanet vakfι İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1994.