اسپوتنیک

اِسپوتنیک \ [e]sputnik\ (در روسـی به معنـی هم‌سفر)، هر یک از 10 ماهواره‌ای که اتحاد شوروی از 1957 تا 1961م/ 1336-1339ش به فضا پرتاب کرد. اسپوتنیکِ 1، نخستین ماهواره‌ای که انسان به فضا فرستاد، در 4 اکتبر 1957م/ 12 مهر 1336ش پرتاب شد و عصر فضا را آغاز کرد. نام رسمی این ماهواره «ایسکوستوِنْیی سپوتنیک زِملی»، به‌معنی «هم‌سفر مصنوعی زمین» بود.

هدف برنامۀ اسپوتنیک بررسی لایه‌های بالایی جوّ، آزمایش زنده ماندن جانوران در پروازهای فضایی، و آزمودن فنّاوری موشکی شوروی بود. اسپوتنیک 1 سرنشینی نداشت. این ماهواره کپسولی کروی به قطر 60 سانتی‌متر و وزن 84 کیلوگرم بود که 4 آنتن به طول 5/ 2 تا 3 متر به آن وصل شده بود. اسپوتنیک 1 در ارتفاع 228 تا 947 کیلومتری از سطح زمین حرکت می‌کرد و هر 96 دقیقه یک بار زمین را دور می‌زد و تا خالی شدن باتریهای فرستنده‌اش، به فرستادن اطلاعات مشغول بود. این ماهواره نزدیک به 3 ماه پس از پرتاب، در اوایل 1958م فرو افتاد و در جوّ زمین سوخت. 9 اسپوتنیک دیگر نیز به فضا پرتاب شدند و در آنها آزمایشهایی روی گونه‌های مختلف جانوران برای آزمون دستگاههای حفظ حیات صورت پذیرفت. این ماهواره‌ها روشهای بازگشت به جوّ زمین را نیز آزمودند و دربارۀ دماها، فشارها، ذرات، تابش و میدانهای مغناطیسی فضا اطلاعاتی فراهم آوردند. 
اسپوتنیک 2 در نوامبر 1957 به فضا پرتاب شد. این ماهوارۀ مخروطی‌شکل 508 کیلوگرم وزن داشت و یک سگ هم سرنشین آن بود. این سگ ماده، که لایکا نام داشت، نخستین جانداری بود که به فضا فرستاده شد و خیلی زود، بسیار پیش از آنکه ذخیرۀ اکسیژن ماهواره پایان یابد، از ترس و حرارت بالا جان سپرد.
فرستاده شدن اسپوتنیک 1 و 2 ایالات متحدۀ آمریکا را برآن داشت تا در برنامه‌های فضایی سرمایه‌گذاری بیشتری کند و این آغاز مسابقۀ فضایی میان دو کشور بود. آمریکا نخستین ماهوارۀ خود را که اِکسپلورِر 1 (کاوشگر 1) نام داشت و وزن آن تنها 14 کیلوگرم بود، در ژانویۀ 1958 به فضا فرستاد. شوروی 3 ماه بعد پاسخ آن را با پرتاب اسپوتنیک 3 داد که 3/ 1 تُن وزن داشت. این ماهواره نخستین آزمایشگاه فضایی را در خود داشت که برای فراهم آوردن برق موردنیاز آن، برای نخستین بار از نیروی خورشید بهره برده شد.
به سبب تمرکز شوروی بر طرح پرتاب فضاپیما به ماه، از 1958 تا 1959م در برنامۀ اسپوتنیک وقفه افتاد، اما از 1960 تا 1961م، نخست اسپوتنیک 4، و سپس اسپوتنیکهای 5 تا 10 که هر یک چند تُن وزن داشتند، به فضا پرتاب شدند. پرتاب این ماهواره‌ها پیش‌زمینۀ پرتاب فضاپیمای وُستوک شد که در 1961م، نخستین انسان را به فضا برد. پس از پرتاب اسپوتنیک 10، پرتاب رشته‌فضاپیماهای کُسموس جانشین برنامۀ اسپوتنیک شد. 
برنامۀ اسپوتنیک افزون بر اینکه مسابقۀ فضایی را آغاز کرد، هشداری نظامی هم بود. موشکهای بالستیک قاره‌پیمایی که برای پرتاب این ماهواره‌ها به کار می‌رفتند، می‌توانستند در کمتر از یک ساعت به آمریکا برسند، یعنی بسیار زودتر از هواپیماهای بمب‌افکن پیشین. آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، در واکنش به این برنامه، در 1958م قانونی را امضا کرد که به پدید آمدن سازمان ناسا انجامید.

مآخذ

CE, 6th edition (under «satellite, artificial»); EB, 2008; ME, 2008; MEL.
بخش تاریخ علوم