اسپرم
اِسپِرم \ [e]sperm\ ، یا اِسپِرماتوزوئید، سلول تولیدمثل جنس نر که در بیشتر جانوران تولید می‌شود. در همۀ این جانوران، جز در نِماتُدها (کرمهای نخ‌مانند)، ده‌پایان (مانند خرچنگ دراز آب شیرین)، جفت‌پایان (مانند هزارپایان) و کَنه‌ها، اسپرمها دارای تاژک‌اند، یعنی دُمی شلاق‌مانند دارند. در مهره‌داران عالی‌تر، به‌ویژه در پستانداران، اسپرمها در بیضه‌ها تولید می‌شوند. اسپرم به تخمکِ جنس ماده می‌پیوندد تا نسل جدیدی از جاندار را پدید آورد. اسپرم بالغ دارای دو بخش قابل تفکیک از یکدیگر است: سر و دُم.
شکل سر اسپرم در گونه‌های مختلف جانوران متفاوت است. در انسان، پهن و بادامی‌شکل است و 4 تا 5 میکرون درازا، و 2 تا 3 میکرون پهنا دارد. بیشترِ سر اسپرم را هستۀ سلول تشکیل می‌دهد که مواد وراثتی موسوم به کروموزومها را در بر می‌گیرد؛ این مواد شامل ژنها یا عناصر وراثتی‌اند که ویژگیهای اختصاصی فرد، از جمله رنگ چشم، مو و پوست را منتقل می‌کنند. در هر سلول بدن انسان طبیعی 46 کروموزوم وجود دارد که طرح کلی ساختمان بدن را تعیین می‌کنند. اسپرمها فقط 23 کروموزوم، یعنی نیمی از کروموزومهای سلولهای غیرجنسی را دارند و ژنهای موجود در این کروموزومها را از پدر به فرزند منتقل مـی‌کننـد. هنگـامـی کـه اسپـرم بـه تـخمک ــ کـه آن هـم 23 کروموزوم حاوی ژنهای مادر دارد ــ می‌پیوندد، سلولی با 46 کروموزوم حاصل می‌شود که کروموزومهای آن در مجموع، ویژگیهای نسل جدید را تعیین می‌کنند. اسپرمها همچنین حاوی کروموزومی هستند که جنس فرزند آینده را مشخص می‌سازد.
سرِ اسپرم را کلاهکی می‌پوشاند که آکروزوم نام دارد و حاوی موادی شیمیایی است که به اسپرم در ورود به تخمک و بارور کردن آن کمک می‌کنند. هر تخمک فقط با یک اسپرم بارور می‌شود، اگرچه در هر انزال، به‌طور معمول بین 200 تا 300 میلیون اسپرم خارج می‌شود. اطلاعات وراثتی موجود در کروموزومهای هر تخمک و اسپرم با اطلاعات موجود در تخمکها و اسپرمهای دیگر اندکی متفاوت است. این امر علت شباهتها و تفاوتها میان فرزندان یک پدر و مادر است.
دُم اسپرم که گاه تاژک نامیده می‌شود، دسته‌ای از رشته‌های نازک و مومانند است که به سر اسپرم اتصال دارد. طول دم حدود 50 میکرون، و ضخامت آن در نزدیکی سر، حدود یک میکرون است که به‌تدریج کمتر می‌شود تا در انتها به کمتر از نیم میکرون می‌رسد. دم سبب حرکت اسپرم می‌شود و حرکات تند و موجی آن باعث می‌شود که اسپرم بتواند به سوی تخمک حرکت کند. اسپرمهایی که در دستگاه تناسلی ماده قرار می‌گیرند، شروع به حرکت می‌کنند تا سرانجام یا تخمکی را بارور سازند، یا بمیرند.
اسپرم ممکن است در بدن انسان تا 2 یا 3 روز پس از نزدیکی، زنده بماند. همچنین ممکن است به‌صورت منجمد، ماهها یا سالها ذخیره شود و قدرت باروری خود را پس از خروج از حالت انجماد،همچنان حفظ کند و برای تلقیح‌مصنوعی به‌کار رود.
اسپرم‌سازی
ایجاد و پرورش سلولهای اسپرم در اندامهای تولیدمثل مرد (بیضه‌ها). بیضه‌ها از لوله‌های متعدد نازک و پرپیچ و خمی تشکیل شده‌اند که لوله‌های مَنی‌بر نامیده می‌شوند. اسپرمها در داخل دیواره‌های این لوله‌ها پدید می‌آیند. درون این دیواره‌ها سلولهای پراکندۀ فراوانی به نام سلولهای سِرتولی نیز وجود دارند که کارشان محافظت از اسپرمهای نابالغ است و مواد غذایی و فراورده‌های خونی را به آنها می‌رسانند. با رشد سلولهای زایا، سلولهای سرتولی آنها را از لایه‌های بیرونی لایۀ منی‌بر به سوی مجرای مرکزی آن انتقال می‌دهند.
74 روز طول می‌کشد تا سلول زایای نابالغ به بلوغ نهایی برسد. همۀ سلولهای نابالغ (اسپرماتوگونی) از سلولهایی به نام سلولهای بنیادی، واقع در لایۀ بیرونی لوله‌های منی‌بر، سرچشمه می‌گیرند. سلولهای بنیادی با تقسیمهای میتوزی متوالی، اسپرماتوسیتهای اولیه را پدید می‌آورند. این سلولها پس از تقسیم میوزی، به اسپرماتوسیتهای ثانویه، و سپس به اسپرماتید تبدیل می‌شوند. در این تقسیم سلولی، مادۀ هسته‌ای سلول نیز به دو نیم می‌شود. درون هستۀ اسپرمهای اولیه 46 کروموزوم موجود است، اما اسپرمهای ثانویه، مانند تخمکها، فقط 23 کروموزوم دارند. اسپرماتیدها نیز اسپرمهای دارای کارکرد را می‌سازند.
زمانی که اسپرم بالغ شود، با عبور از لوله‌های دراز منی‌بر، در ساختاری به نام اپیدیدیمِ بیضه ذخیره می‌شود تا با گذر از مجرای برنده و پیشاب‌راه، برای خروج از بدن موجود نر آماده باشد.