اسماعیل
اسماعیل \ esmāˀil\ (در اوکراینی: ایزماییل)، شهری در استان اُدِسا در جمهوری اوکراین. نام این شهر در زبان روسی ایزمائیل و در زبان مولداویایی سمِریل (یا سمیل / سیمیل) بوده، که از واژۀ اسلاویِ زمی به معنای مار یا اژدها مشتق شده است. این واژه همچنین عنوانی برای برخی امیران و اشراف مولداوی بوده است (72، BSE 3 ; EI 2 ، ذیل «اسماعیل»؛ سامی، ذیل اسماعیل؛ بستانی، ذیل ازمایل). با این حال، مؤلفان ترک برآن‌اند که این شهر به نام یکی از سرداران دولت عثمانی نامیده شده است (نک : اولیاچلبی، 5/ 106؛ بستانی، ذیل اسماعیل).
شهر اسماعیل در ´35 °45 عرض شمالی و´ 83 °28 طول شرقی جغرافیایی، در کرانۀ چپ یکی از شاخه‌های رود دانوب واقع شده، و در شمال و شمال غرب با جمهوری مولداوی هم‌مرز است. از شمال شرقی آن رود دنیِستر می‌گذرد و جنوب شرقی آن به کرانه‌های دریای سیاه محدود می‌شود. این شهر در منطقه‌ای هموار قرار گرفته است ( BSE 3 ، همان‌جا؛ رفعت، 175).
شهر اسماعیل زمانی تابع دولت روسِ کیِف بود، سپس در اختیار اشراف مولداوی قرار گرفت و از سدۀ 10 تا 13ق/ 16 تا 19م، نزدیک به 300 سال در تصرف دولت عثمانی بود. این شهر مدتی نیز به تابعیت دولت رومانی درآمد. ظاهراً با حل اختلاف میان اتحاد شوروی و رومانی دربارۀ بسارابی و بخش شمالی بوکووینا در 28 ژوئن 1940، در 7 اوت همان سال، اسماعیل به جمهوری اوکراین منضم شد («دانشنامۀ...»، 401, 402).
تاریخ بنای شهر معلوم نیست. در سدۀ 6ق/ 12م در محل شهر اسماعیل، دژی متعلق به جِنواییها وجود داشت که بعدها در اختیار اشراف حاکم مولداوی قرار گرفت ( BSE 3 , EI 2، همان‌جاها). در 889ق/ 1484م بایزید دوم نیروهای خود را متوجه مولداوی کرد. در پیکارهایی که روی داد، کیلیه و آق‌کرمان که در ولایت اسماعیل و نزدیک این شهر قرار داشتند، به تصرف سپاهیان عثمانی درآمدند (İA، ذیل «اسماعیل»؛ قره‌چلبی، 390؛ اوزون چارشیلی، 201-202؛ نیز نک : دبا، ذیل آق‌کرمان).
اسماعیل از دورۀ سلیمان قانونی به بعد رو به گسترش نهاد و در سدۀ 10ق یکی از شهرهای مهم تابع عثمانی، و در 1003ق/ 1595م از مراکز مهم نظامی سپاه عثمانی بود (İA، همان‌جا). در 976ق/ 1569م سلطان سلیم دوم گروهی از نوغایها را در این نـاحیه سکنـى داد (BSE 3، همان‌جـا؛ اولیا چلبی، 7/ 496). در سدۀ 11ق/ 17م با هجوم قزاقها شهر اسماعیل و دژ آن دستخوش ویرانی شد. اولیا چلبی شهر اسماعیل را از موقوفات وابسته به مکه و مدینه در آن زمان نوشته است (5/ 160).
در جریان جنگهای سالهای 1182- 1188ق/ 1768-1774م میان دو دولت روسیه و عثمانی، سپاهیان روس در 26 ژوئیۀ 1770، با تصرف شهر و استحکامات اسماعیل، آن را پایگاه نیروی دریایی روسیه در منطقۀ دانوب ساختند («دانشنامه»، İA; 400 ، همان‌جا). این جنگ شش ساله سرانجام به پیمان کوچوک قینارجه منتهی شد. طبق مادۀ 16 این پیمان، آق‌کرمان، کیلیه و اسماعیل از سوی دولت روسیه به دولت عثمانی بازگردانده شد (راسم، 1/ 968، 984-987؛ لاموش، 149، 154؛ سامی، ذیل کوچک قینارجه). اما روسیه در دسامبر 1790م، با شکست نیروهای عثمانی، دژ و شهر اسماعیل را دیگربار تصرف کرد. جنگ سالهای 1787-1791م با پیمان صلح یاسی (در ترکی: یاش) در 14 جمادی‌الاول 1206ق/ 9 ژانویۀ 1792م پایان پذیرفت. بنابر این پیمان، شبه‌جزیرۀ کریمه و جزیرۀ تامان به روسیه واگذار شد و در برابر، روسیه بسارابی، آق‌کرمان، کیلیه و اسماعیل را به دولت عثمانی بازگرداند و رود دنیستر مرز دو دولت شناخته شد (لاموش، 154؛ راسم، 3/ 1211، 1212؛ اوزون چارشیلی،591,592 ؛ İA، همان‌جا). دولت عثمانی در سالهای 1208-1209ق/ 1794-1795م، به فرمان سلطان سلیم سوم، دژ اسماعیل را مرمت کرد (EI 2 ، همان‌جا).
در 1224ق/ 1809م، در جنگ روس و عثمانی، اسماعیل برای بار سوم به تصرف نیروهای روسیه درآمد (BSE 3, 73؛ «دانشنامه»، همان‌جا). پس از جنگهای کریمه میان دو دولت روسیه و عثمانی در سالهای 1269-1272ق/ 1853-1856م، و طبق پیمان صلح سن استفانو، این شهر به صورتی قطعی به روسیه واگذار شد.
پس از انقلاب 1917م روسیه و خروج این کشور از صحنۀ جنگ جهانی اول، در ژانویۀ 1918 شهر اسماعیل در اختیار دولت رومانی قرار گرفت. در 1940م، در نتیجۀ توافق با دولت آلمان، اسماعیل به دولت اتحاد شوروی بازگردانده شد. در جنگ جهانی دوم، در ژوئیۀ 1941 بار دیگر اسماعیل به تصرف ارتش رومانی درآمد. در 26 اوت 1944، ارتش شوروی این شهر را از تصرف رومـانی خارج کرد (BSE 3 ، همان‌جا). پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال جمهوری اوکراین، شهر اسماعیل جزو این جمهوری شد.
تا پیش از انقلاب روسیه، اسماعیل بندری مهم برای حمل غله به شمار می‌رفت. این شهر در جنگ جهانی دوم ویران شد، ولی پس از آن، در سالهای اجرای برنامۀ پنج سالۀ 1946-1950م، به‌ویژه بخش بندری آن بازسازی شد و شهر به بندری بازرگانی میان اتحاد شوروی و کشورهای اروپای شرقی تبدیل شد. در این شهر تأسیسات صنعتی، همچون نیروگاه برق، کارخانه‌های تعمیر کشتی، تولید مصالح ساختمانی، کاغذ سازی و شیلات وجود دارد (BSE 3 ، همان‌جا؛ «دانشنامه»، 401).
در محل دژ شهر که دیوارهای آن فرو ریخته، مسجدی از سدۀ 9ق/ 15م برجای مانده است. از آثار معماری سدۀ 19م در این شهر می‌توان به مجموعۀ کلیساییِ پاکروفسکی (1831م) و نیز کلیساهای راژدستونسکی (1823م) و نیکلایف (1833م) اشاره کرد. در این شهر موزه‌ای به نام آ. و. سووروف دایر است (همان‌جا).
جمع (2001م): 815‘ 84 ، (برآورد 2005م): ح 000‘81 تن.
مآخذ
اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1370ش، ج 2؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه (ض: اولیاچلبی سیاحتنامه‌سی)، به‌کوشش احمد جودت و دیگران، استانبول، 1314-1357ق/ 1896- 1938م؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرة‌المعارف، بیروت، 1956-1983م؛ جودت، احمد، تاریخ جودت، استانبول، 1309ق؛ دبا؛ راسم، احمد، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1326-1329ق؛ رفعت افندی، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299ق، ج 1؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس‌الاعلام، استانبول، 1306-1316ق/ 1889-1899م؛ فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت، 1397ق-1977م، ج 1؛ قره‌چلبی زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار المبین بحقایق الاخبار، به‌کوشش سعدالله سعید افندی و عبدالوهاب طاغستانی، بولاق، 1248ق؛ لاموش، تاریخ ترکیه، ترجمۀ سعید نفیسی، تهران، 1316ش؛ نیز: