اسفند
اسفند \ esfand\ ، نام دوازدهمین ماه از سال، و سومین ماه از فصل زمستان در سال شمسی در تقویم کنونی ایرانیان، و نیز نام پنجمین روز هر ماه شمسی در تقویم ایرانیان باستان. اسفند مخفف اسفندارمد (نک : ه د، اسپندارمذ) است که در پهلوی به صورت سپَندَرمَد آمده، و آن خود از صورت اوستایی سپِنتا آرمَیتی، امشاسپند موکل بر زمین (بارتولمه، 335, 1619)، مشتق شده است. این نام به صورت اسفندارمذ بارها در متنهای عربی (بیرونی، آثار...، 229، قانون...، 266) و فارسی (همو، التفهیم، 260؛ گردیزی، 247؛ شهمردان، 38؛ قزوینی، 84)، به‌کار رفته است.
در دورۀ ساسانی، روز پنجم از ماه اسفند را، که روز تقارن نام ماه و نام روز بود، جشن می‌گرفتند و به گفتۀ بیرونی در آثارالباقیه (همان‌جا)، تا زمان وی این جشن در اصفهان، ری و دیگر شهرهای فَهْله (غرب و مرکز ایران) باقی بود و آن را جشن زنان می‌دانستند که به فارسی، مژدگیران (= مزدگیران) نامیده می‌شد، زیرا در این روز، مردان به زنان هدیه می‌دادند (نیز نک : قزوینی، همان‌جا). اما همین نویسنده در دو اثر دیگر خود، قـانون (همان‌جا) و التفهیم (فارسی، همان‌جا، عربی، 182)، نام این جشن را مردگیران ذکر کرده (نیز نک : قزوینی، همان‌جا)، و در توجیه آن گفته است که در این روز، زنان از مردان می‌خواستند که آرزوهایشان را برآورند. از سوی دیگر، گردیزی (همان‌جا) نیز آن را مردگیران خوانده، و آورده است که در این روز، زنان به میل خود مرد برمی‌گزیدند.
ابوریحان بیرونی( آثار، قانون، التفهیم، همان‌جاها) و گردیزی (همان‌جا) آورده‌اند که این روز را در زمان آنان، «کتبةالرقاع» (= رقعه‌نویسی) می‌نامیدند، زیرا در این روز، افسونی را برای دور کردن حشرات و جانوران گزنده بر کاغذهای چهارگوش می‌نوشته، و در فاصلۀ زمانی میان سپیده‌دم و برآمدن آفتاب، بر در و دیوار می‌آویخته‌اند. بیرونی ( آثار، همان‌جا) این افسون را که اصل پهلوی داشته، و تحت تأثیر فارسی قرار گرفته، نقل کرده است (نیز نک : شهمردان، قزوینی، همان‌جاها) و همچنین، آورده است که در این روز، معجون خاصی درست می‌کرده، و می‌خورده‌اند تا از گزند کژدم در امان بمانند (همان‌جا).
مآخذ
بیرونی، آثارالباقیه؛ همو، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (روایت عربی به همراه ترجمۀ انگلیسی)، چ تصویری، به‌کوشش رمزی رایت، لندن، 1352ق/ 1934م؛ همو، همان (روایت فارسی)، به‌کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362ش؛ همو، القانون المسعودی، دائرةالمعارف العثمانیة، حیدرآباد دکن، 1373ق/ 1954م، ج 1؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، روضةالمنجمین، چ تصویری، به‌کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1368ش؛ قزوینی، زکریا بن محمد، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، به‌کوشش فردیناند ووستنفلد، گوتینگن، 1849م؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین‌الاخبار، به‌کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛ نیز: