استعاذه
استعاذه \ esteˀāze\ ، واژه و تعبیری قرآنی به معنی پناه بردن به خداوند از هر نوع شر و بدی و نیز وسوسه‌های شیطانی. استعاذه در فرهنگ اسلامی، به‌ویژه در قرآن کریم، دعایی است که به وسیلۀ آن، انسان برای دفع شرور، خود را در پناه خداوند متعال قرار می‌دهد. عرب پیش از اسلام برای رهایی از آفات و شرور، تعویذهای گوناگون به‌کار می‌بردند، یا از ساحران و کاهنان یاری می‌خواستند، که مدعی رابطه با موجودات غیبی (جن و شیطان) و دانستن رازهای نهفته بودند، و با واسطۀ آنان به آن موجودات توسل می‌جستند (نک : علی، 745-754؛ نیز فهد، 171, passim).
قرآن کریم با نزول سوره‌هایی مانند ناس و فلق به تبیین استعاذۀ حقیقی پرداخت و برخلاف تفکر جاهلی که تسلیم‌پذیری در برابر نیروهای شیطانی را رواج می‌داد، استعاذه را تنها پناه‌بردن به خداوند از هر شر و بدی و وسوسۀ شیطانی دانست. این دو سوره به‌سبب داشتن آغازهای مشترک، از همان عصر نزول به «مُعَوَّذَتین» شهرت یافت و جایگاه ویژه‌ای در نظام آموزش قرآن پیدا کرد (ابن‌سعد، 212؛ نسایی، 251-252).
از استعاذه‌هایی که در قرآن کریم آمده، برخی از زبان پیامبران، همچون نوح، یوسف و موسی(ع)، و نیز حضرت مریم و همسر عمران (نک : آل عمران/ 3/ 35-36)، و موارد دیگر خطاب به پیامبر اکرم(ص) است. در سورۀ نحل (16/ 98) خطاب به پیامبر(ص)، استعاذه به‌عنوان یکی از آداب تلاوت قرآن مطرح شده است. در برخی از منابع می‌توان نگرشهای عرفانی و اخـلاقـی را دربـارۀ حقیقت و مـراتـب استعـاذه دریـافت (نک : نیشابوری، 13-16؛ اسماعیل حقی، 3-5؛ نراقی، 349؛ عصار، 164-170؛ خمینی، 243-257). در روایات و ادعیه، به تفصیل از انواع شروری سخن رفته، که استعاذه از آنها بایسته است (قس: اسماعیل حقی، 3-4).
در کتب ادعیه و اذکار برای دفع بیماریها و آفات و شرور و مصونیت از آنها، دعاها و نوشته‌های رمزدار با عنوان حِرز، رُقیه، عَوذه و غیر آن آمده است. عموم دانشمندان اسلامی، استعاذه را هنگام تلاوت قرآن در نماز و غیرنماز مستحب دانسته‌اند (ابن‌جزری، 257-259؛ مجلسی، 5؛ سیوطی، 364).
در دعاهایی که خواندن آن، هنگام به‌جای آوردن اعمال مذهبی یا کارهای روزمره مستحب است، استعاذه جایگاه ویژه‌ای دارد. نماز نیز به‌عنوان برترین عبادت، از ذکر استعاذه خالی نیست. یکی از مستحبات قرائت نماز آن است که نمازگزار پس از تکبیرةالاحرام و پیش از خواندن فاتحةالکتاب، استعاذه کند (شهید اول، ذیل «سنن القرائة» از فصل «استحباب الاستعاذة»). مشهورترین عبارت استعاذه «اَعوذُ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» است.
گفتنی است که در شرح استعاذه و تبیین مفاهیم آن، رساله‌های مستقلی نوشته شده است (برای نمونه، نک : حاجی‌خلیفه، 1031؛ فهرست...، 103؛ نیز نک : کتاب‌نامه...، 1316).
مآخذ
ابن‌جزری، محمد، النشر، به‌کوشش علی‌محمد ضباع، مکتبة مصطفى محمد، قاهره، بی‌تا؛ ج 1؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، دار صادر، بیروت، بی‌تا، ج 2؛ اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بیروت، 1405ق/ 1985م، ج 1؛ حاجی‌خلیفه، کشف، ج 2؛ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، به‌کوشش احمد فهری، مشهد، 1366ش؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابوبکر، الاتقان، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق/ 1967م، ج 1؛ شهید اول، محمد بن مکی، الذکرى، تهران، 1271ق؛ عصار، محمدکاظم، تفسیر القرآن، به‌کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، 1350ش؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت/ بغداد، 1970م، ج 6؛ فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، به‌کوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، صنعا، 1984م، ج 1؛ کتاب‌نامۀ بزرگ قرآن کریم، به‌کوشش حسن بکایی، تهران، 1374ش، ج 2؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م، ج 82؛ نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، به‌کوشش محمد کلانتر، نجف، 1368ق، ج 3؛ نسایی، احمد بن شعیب، سنن، قاهره، 1348ق، ج 8؛ نیشابوری، حسن، «غرائب القرآن و رغائب الفرقان»، در حاشیۀ تفسیر طبری (نک : طبری، تفسیر)، ج 1؛ نیز: