استانبول
اِستانبول \ estanbu(o)l\ ، نیز اِسلامبول، شهر و استانی در ترکیه. شهر استانبول بزرگ‌ترین شهر و مهم‌ترين مركز اقتصـادی، بازرگانـی، صنعتـی، فـرهنگـی ـ هنـری و جهانگردی تركیه، و مركـز استان استانبول است. این شهر تاریخی مدتها پایتخت امپراتوریهای بیزانس (روم شرقی) و سپس عثمانی (تا 2 ربیع‌الاول 1342ق/ 13 اكتبر 1923م) بود.
نام‌گذاری
نخستین نام این شهر، با استناد به نوشتۀ پلینیوس (پِلینی)، لوگُس یا لوکُس بوده است («دانشنامۀ میهن»، V/ 3797؛ PR, V/ 1127)؛ اما كهن‌ترین و معروف‌ترین نام آن بیزانتیون (بوزانتیُن) است كه از واژۀ تراكیه‌ای بوزاس (یا بیزاس یا ویزاس) گرفته شده است (İA, 1142).
بوزاس، پسر یكی از نیمه‌خدایان (همان‌جا)، فرمانروا و بنیادگذار مهاجرنشین یونانی مِگارا («دانشنامۀ میهن»، همان‌جا؛ دیودُروس، 497؛ سامی، 878؛ کایرا، 18) بود كه در محلی كه كاخ توپكاپی امروزه در آنجا قرار دارد، اقامت گزید و در آنجا، در 660 ق‌م شهری بنا کرد كه به نام او بوزانتیُن (بیزانتیون یا بیزانتیوم) نامیده شد («دانشنامۀ میهن»، İA، همان‌جاها؛ نیز نک : PR, V/ 1158).
در نوشته‌های مورخان و جغرافی‌نگاران یونانی مانند هرودت (pp. 289-291, 345)، گزنفن (pp. 17, 25-33, 103, 373) و استرابن (pp. 269, 407, 445) بارها از بیزانتیوم یاد شده است. هنگامی كه در 196م سِپتیمیوس سِوِروس، امپراتور روم، این شهر را تصرف كرد، آنجا را به نام پسرش آنتونیوس ــ كه بعدها، با عنوان كـاراكـالا، امپـراتـور روم شـد ــ آنتـونیـا یـا آنتـونینـا نـامیـد (PR, VII/ 964؛ İA، همان‌جا؛ «دانشنامۀ میهن»، V/ 3801؛ کایرا، همان‌جا)، اما این نام دیری نپایید. پس از آنکه كنستانتینوس (قسطنطین) یکم، امپراتور روم، آیین مسیحیت را پذیرفت، به تقویت و گسترش آن همت گماشت (طبری، 1/ 581؛ مسعودی، التنبیه...، 137). به همین سبب، وی با مخالفت فرماندهان بت‌پرست رومی روبه‌رو شد (رفیق، 463)؛ از این‌رو تصمیم به تغییر پایتخت گرفت و سرانجام بیزانتیون را، كه از نظر نظامی، اقتصادی، بازرگانی و دسترسی به راههای ارتباطی اهمیت بسیار داشت، به پایتختی برگزید. در 11 مۀ 330، طی مراسم با شكوهی پایتخت به این محل انتقال یافت و نام رسمی بیزانتیون به رم دوم و سپس به رم جدید بدل شد كه در مكاتبات كلیسایی بیشتر به‌كار می‌رفت و ساكنان آن را رُمانی (در لاتین) و رُمایوی (در یونانی) می‌نامیدند (PR, VII/ 963-964؛ İA، همان‌جا؛ «دانشنامۀ میهن»، V/ 3797). همچنین این شهر به رمِ بیزانس نیز شهرت داشته است (İA، همان‌جا).
پس از درگذشت امپراتور كنستانتینوس، به یاد و افتخار او این شهر را كنستانتینوپولیس نامیـدند («دانشنامۀ میهن»، همان‌جا). عربها این واژه‌ها را به‌صورت قسطنطینیه (مسعودی، همان، 138، جم ؛ طبری، 3/ 602، جم ؛ بلاذری، 135؛ دینوری، 18)، و نیز نام پیشین آن، یعنی بیزانتیوم، را به‌صورت بزنطیه و بوزنطیا (ابن‌خردادبه، 93؛ مسعودی، مروج...، 311؛ ابوالفدا، 212) آورده‌اند. مردم شهر کنستانتینوپولیس برای راحتی، آن را تنها پولیس می‌نامیدند. یونانیان، با افزودن پیشوند استین یا استِن به واژۀ پولیس، آن را استینپولیس یا استِنپولیس نامیدند که به معنی «در شهـر» یـا «بـه شهـر» است (EI 1, 867؛ «دانشنـامـۀ میهن»، همان‌جا؛ İA, 1142-1143؛ PR, VII/ 965). مسعودی، به نقل از رومیها و یونانیها، آن را بولِن و استن‌بولن نوشته است ( التنبیه، 138-139). این نام به‌تدریج به صورتهای استیمبُلی، ستمبول، اسدانبول («دانشنامۀ میهن»، همان‌جا؛ EI 2, 224)، و استنبول (ابن‌اثیر، 330؛ آقسرایی، 71) خوانده شد و امروزه نام و تلفظ رسمی آن در كشور تركیه، استانبول است.
استان استانبول
این استان که در دو شبه‌‌جزیرۀ قوجا ایلی در شرق، و چاتالجا در غرب، در دو سوی تنگۀ بُسفُر واقع شده است («دانشنامۀ میهن»، V/ 3766؛ «دانشنامۀ جدید...»، 1530)، در ´1 °28 تا 55 °29 طول شرقی و´28 °40 تا ´33 °41 عرض شمالی قرار دارد («دانشنامۀ میهن»، V/ 3765) و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 120 متر است («دانشنامۀ جدید»، همان‌جا). این استان از شرق و جنوب شرق به استان قوجا‌ایلی، از غرب به استان تكیرداغ، از جنوب به دریای مرمره، و از سمت شمال و شمال غرب، به‌ترتیب به دریای سیاه و استان قِرخلار‌ایلی محدود می‌شود («دانشنامۀ میهن»، V/ 3766، نقشه).
سیمای طبیعی
استان استانبول در بخش شرقی حوضۀ دریای مرمره، میان مجموعه‌ای از پشته‌ها، زمینهای جلگه‌ای و دره‌هایی قرار دارد كه آبهای روان آنها را ایجاد كرده‌اند. بیشتر این زمینها به‌صورت تپه‌های كم‌ارتفاع هستند و به دورانهای مختلف زمین‌شناسی تعلق دارند. فرورفتگی بسفر بر اثر فشارهایی كه بخش اروپاییِ آن را به‌سمت جنوب و بخش آسیایی را به‌سمت شمال متمایل ساخته، ایجاد شده است؛ همچنین دریای مرمره و «خلیج» (شاخ زرین) نیز با فرورفتگیهای بزرگ دوران دوم به‌وجود آمده‌اند. به این ترتیب، «خلیج» در ایجاد و گسترش شهر استانبول جایگاه مهمی داشته است (همان، V/ 3766؛ «دانشنامۀ ترک»، 344).
بیشتر كوههای استانبول كم‌ارتفاع هستند. از مهم‌ترین ارتفاعات استانبول می‌توان به بلندترین نقطۀ شهر استانبول، یعنی کوه آیدوس (537 متر)، و بلندترین نقطۀ استان، یعنی بِش‌پینار تپه (926 متر؛ «دانشنامۀ میهن»، V/ 3767، نمودار)، اشاره کرد.
استان استانبول در حوضۀ آبگیر دریای مرمره قرار دارد و 24٪ از مساحت این حوضه را تشكیل می‌دهد. اگرچه شرایط اقلیمی به فراوانی آب این حوضه یاری می‌كند، با این همه، رودها عموماً كوتاه، در تابستانها خشك، و در بهار پرآب هستند. مهم‌ترین رودخانه‌های استان اینها هستند: اِسترانجا، سازلی دره، قره‌سو، ساری‌سو، گوك‌سو و چند رودخانۀ كوچك دیگر (همان، V/ 3767-3768).
دریای سیاه در شمال و دریای مرمره در جنوب استان استانبول قرار دارند. ساحل دریای سیاه در این منطقه عموماً دندانه‌دار است، ولی ساحل مرمره بریدگیهای كمتری دارد. تنگۀ بسفر (ه م) و «خلیج» و دو دریای یادشده خط ساحلی ممتدی را تشكیل می‌دهند (همان، V/ 3770).
دریاچۀ آب شیرین ترکوس، در 50 كیلومتری شمال غربی شهر استانبول، بخش بزرگی از آب این شهر را تأمین می‌کند. دو دریاچۀ چكمجۀ بزرگ و كوچك نیز در غرب استانبول قرار دارند (همان، V/ 3769-3770).
پوشش گیاهی استانبول بیشتر از نوع گیاهان مدیترانه‌ای است که در هر دو سوی بسفر، جزایر مرمره و نیز سواحل دریای سیاه مشرف به استانبول دیده می‌شود و شامل درختان بلوط، صنوبر، چنار و نارون است (همان، V/ 3790). جنگلهای سواحل دریای سیاه بیشترین پوشش گیاهی منطقه را تشكیل می‌دهند («دانشنامۀ جدید»، 1531).
آب و هوای استانبول متغیر است و این منطقه محل گذار میان آب و هوای دریای سیاه و مدیترانه به‌شمار می‌آید. در استانبول 3 نوع آب و هوا دیده می‌شود. در این میان، شرایط جوی‌ای كه از جانب شمال، منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، عمومیت دارد و شرایط اقلیمی دریاهای مدیترانه و سیاه از یك‌سو، و اقلیم شبه‌جزیره‌های بالكان و آناتولی از سوی دیگر، بر این استان تأثیر دارند؛ از این رو، تابستانهای آن گرم و خشك، و زمستانهایش ملایم و پرباران است. گفتنی است که نقاط گوناگون شهر نیز از لحاظ آب و هوا متفاوت‌اند؛ چنان‌که نواحی مرتفع کنار تنگۀ بسفر در تابستانها خنک‌اند و هوای ناحیۀ کرانۀ دریای مرمره در زمستانها ملایم است (İA, 1140 ؛ «دانشنامۀ میهن»، V/ 3789-3790).
استانبول از نظر زیباییهای طبیعی یكی از مناطق كم‌نظیر تركیه و جهان است. هوای مناسب، موقعیت جغرافیایی ویژه و فراوانی منابع آبْ این منطقه را به یكی از نقاط زیبای جهان تبدیل ساخته است. اگرچه افزایش جمعیت، تخریب و آلوده ساختن محیط زیست در سالهای اخیر، و نیز از میان رفتن منابع آب و صنعتی شدن، خطر بزرگی است كه این زیباییها را تهدید می‌كند، استانبول همچنان موقعیت خود را حفظ كرده است. این مناظر و تفرجگاهها به دو قسمت آسیایی و اروپایی تقسیم می‌شود (همان، V/ 3776-3782).
استان استانبول از نظر منابع زیرزمینی چندان غنی نیست. بزرگ‌ترین ذخایر خاك پوكۀ ترکیه در استانبول قرار دارد. از دیگر كانیها، منگنز، خاك چینی، لیگنیت، كوارتزیت، مواد خام تهیۀ سیمان و بنتونیت را می‌توان نام برد. 3/ 6٪ از درآمد خالص تركیه از معدن‌داری و استخراج فلزات مهم استانبول به‌دست می‌آید («دانشنامۀ جدید»، 1533؛ «دانشنامۀ میهن»، V/ 3775).