ازمیت
اِزْمیت [ezmīt]، شهری باستانی در ترکیه، در انتهای ساحل شمالی خلیجی به همین نام در دریای مرمره، و 88 کیلومتری جنوب شرقی شهر استانبول.
ازمیت در°40 و ´76 طول شرقی، و °29 و ´93 عرض شمالی قرار دارد. کوه چَنه (645متر) در شمال شرقی ازمیت واقع است.
در برخی منابع، نام کهن این شهر آستاکوس آمده است و در روایـات عامیانه سبب نام‌گذاری آن را بـه فراوانی آستاکـوس ــ نوعی خرچنگ ــ در آبهای این منطقه، مربوط دانسته‌اند. اما بیشتر مآخذ کهن نام آن را نیکُمِدِیا (نقمودیه) آورده‌اند و گفته‌اند که آن را نیکُمِدِس، فرمانروای بیتینیا (بیثونیا) ساخت، و نام خود را به آن داد. نام این شهر در مآخذ عثمانی به صورت ایزنیکمید و ازنکمید آمده است. عثمانیها نیکمدیا را با لفظ «ایس» که در یونانی از ادات ظرف است، ترکیب کرده، و ایسنیکُمدیا نامیده‌اند که به صورت ازنکمید تحریف شده، و سپس به سبب کثرت استعمال، به صورت ازمیت و ازمید درآمده است.
از یافته‌های باستان‌شناختی چنین برمی‌آید که در دورۀ مس این نقطه مسکون بوده است. از سدۀ 8 ق‌م به بعد نخست فریگیها و سپس لیدیاییها بر آن حکومت کردند. آنان با حاکمیت در خلیج ازمیت با دولت ماد نیز طرح دوستی ریختند و با تأسیس امیرنشینهای کوچک، تجارت دریایی را به کنترل خود درآوردند و آستاکوس را مرکز بزرگ بازرگانی کردند. دولت لیدیا در 546 ق‌م مغلوب پارسها (دولت هخامنشیان) شد و آستاکوس یکی از پایگاههای مهم داریوش گردید، اما پس از هخامنشیان، این شهر به تصرف کالاس، از سرداران اسکندر درآمد. لوسیماخوس، سردار اسکندر آنجا را ویران ساخت. نیکُمِدِس اول پادشاه بیتینیا در 264 ق‌م شهر را مرمت کرد و آنجا را پایتخت خود قرار داد. نیکمدس دوم در توسعۀ شهر همت گمارد. در 130 ق‌م رومیها آنجا را ضمیمۀ قلمرو خود ساختند و به عمران و آبادی آنجا پرداختند.
کاراکالّا، امپراتور روم در سالهای 214-215م در لشکرکشی برضد اشکانیان در اینجا به آمادگی رزمی پرداخت. در 258م گوتها آسیب فراوانی به آن رساندند. دیوکلِتیانوس (دیوکلِسیَن)، امپراتور روم نیکُمدیا را اقامتگاه دائمی خود ساخت و آنجا را پایتخت بخش شرقی امپراتوری قرار داد. در روزگار وی مبارزۀ شدیدی بر ضد مسیحیت آغاز شد و کلیسای ازمیت که محل اقامت سراسقف بود، همراه دیگر کلیساها ویران گردید و کتابهای مذهبی سوزانده، و اموال مسیحیان مصادره شد. ازمیت در سدۀ 2م بر اثر زمین‌لرزه‌های شدید آسیبهای فراوان دید.
طبق معاهدۀ 478ق/ 1085م که میان امپراتور آلکسیوس و ترکها منعقد شد، ازمیت و کرانه‌های آسیایی دریای مرمره به دولت بیزانس واگذار گردید. ازمیت از 603 تا 659ق/ 1206 تا 1261م میان لاتینها، بیزانسیها و ترکها دست به دست می‌شد. با انعقاد نخستین عهـدنامۀ عثمـانی ـ بیزانس، ازمیت به قلمرو ممالک اسلامی پیوست. پس از فتح ازمیت، اورخان ادارۀ آن را به پسرش سلیمان سپرد و فرمان داد که کلیساها را به مسجد و مدرسه مبدل سازند. وی به منظور تهیۀ مسکن برای طالبان علم و تأمین مخارج آنان موقوفاتی تعیین کرد. به این ترتیب، ازمیت به حاکمیت دولت عثمانی درآمد و دولت بیزانس بندرگاهی مهم و تجارتی را از دست داد.
در سدۀ 19م ازمیت در تقسیمات کشوریِ عثمانی به عنوان استانی مستقل اداره می‌شد و حدود آن از غرب به استان اسکُدار، خلیج ازمیت و دریای مرمره، از شرق به قسطونی، از جنوب به ایالت خداوندگار (بورسه) و از شمال به دریای سیاه محدود بود. دریاچۀ صبانچه (بـه طول 15 کمـ و عرض 10 کم ) در جنوب شرقی آن قرار دارد. اولیا چلبی، سیاح معروف سدۀ 11ق آنجا را شهری آباد بـا 3 هزار خانـوار، 23 محلـه ــ شامـل 3 محلـۀ مسیحی‌‌نشین و یـک محلۀ یهودیهـا ــ و 100‘1 مغـازه معرفی کرده است.
جمعیت ازمیت در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م از نظر ترکیب مذهبی شامل مسلمانان، مسیحیان ارتدکس یونانی و گرگوری، و یهودیان بود و امروزه نیز مرکز اسقف‌نشین ارتدکس است. این شهر پس از جنگ جهانی اول از 1920 تا 1921م در اشغال نیروهای انگلیس و یونان بود. ازمیت زادگاه آریانوس، مورخ و جغرافیا‌نگار یونانی بوده است.
موقعیت جغرافیایی ویژه و قرار گرفتن بر سر راه ارتباط اروپا و آسیا، از نظر مبادلات تجاری و حمل و نقل جایگاه خاصی به این شهر داده است. درگذشته، راه کاروان‌رو از ایران به استانبول و نیز راه زیارتی از عربستان و ایران، از طریق خلیج ازمیت، از همین شهر می‌گذشت. نزدیکی این شهر به مناطق جنگلی باعث رونق تجارت چوب (الوار) و نیز صنایع کشتی‌سازی، کاغذسازی، پارچه‌بافی، نخ‌ریسی و جز آنها بوده است. هم اکنون نیز این شهر یکی از مراکز صنعتی ترکیه است. اجرای طرح خارج ساختن مراکز صنعتی از استانبول از 1960م به بعد موجب توسعۀ شهر ازمیت شد. چنان‌که امروزه لوازم مورد نیاز کارخانه‌های بزرگ ترکیه در این شهر ساخته می‌شود. داشتن امکانات انتقال سریع از طریق راه آهن، دریا و جاده، همچنین وجود منابع جهت تأمین آب لازم برای صنایع از موجبات توسعۀ اقتصادی این شهر است. از بزرگ‌ترین کارخانه‌های آنجا کاغذسازی و صنایع وابسته را می‌توان نام برد که در زندگی مردم شهر تأثیر فراوانی دارد.
ازمیت به دو بخش متمایز از یکدیگر تقسیم می‌شود: 1. بخش قدیم یا قسمت بالا (یوخاری شهر) که بر فراز تپه‌های مشرف به خلیج، با خانه‌هایی از چوب، قرار گرفته است؛ 2. بخش جدید یا قسمت پایین (اشاقی شهر) که مراکز تجاری و اداری در آن واقع، و در امتداد ساحل گسترده شده است. ازمیت امروزه دارای 15 محله است.
شهر ازمیت به رغم قدمت، از نظر آثار تاریخی بسیار فقیر است؛ چنان که از دوران حاکمیت بیتینیها و بیزانسیها، چیزی برجای نمانده است. فقط ویرانۀ قسمتهایی از باروی کهن و کانالهای آبیاری برفراز تپه‌ای که امروز تپۀ اورخان خوانده می‌شود، مشاهده می‌گردد. مهم‌ترین آثار دوران اسلامی ازمیت اینها ست: مسجد اورخان غازی، بر فراز تپه‌ای مشرف به خلیج ازمیت؛ مجموعۀ پرتو پاشا، شامل مسجد، مدرسه، چشمه و حمام در محلۀ «ینی جمعه»؛ کاخ سلطان عبدالعزیز، زیباترین اثر تاریخی ازمیت؛ و برج ساعت که به مناسبت بیست و پنجمین سال سلطنت عبدالحمید دوم ساخته شده است.
از دیگر آثار تاریخی این شهر، چندین حمام و چشمه و نیز آرامگاه نبی‌خواجه را می‌توان نام برد.
جمع (برآورد 2007م): 778‘195 تن.*
مآخذ
ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1314ق/ 1896م؛ بستانی؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق/ 1889م؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279ق؛ شاو، ا. ج. و. ا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان زاده، مشهد، 1370ش؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، استانبول، 1332ق؛ قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار، به کوشش عبدالوهاب طاغستانلی، بولاق، 1248ق؛ کمال پاشازاده، تواریخ آل عثمان، به کوشش شرف‌الدین توران، آنکارا، 1983م؛ نشری، محمد، جهان نما، به کوشش فایق رشید اونات و محمد کویمن، آنکارا، 1987م؛ نیز: