ازرقی
اَزْرَقی [azraqī]، شهـرت افـراد خـانـدانـی از مردم مکه. این خاندان اصلاً به ازرق، غلام رومی آهنگری از آن حارث بن کلدۀ ثقفی، طبیب مشهور عرب، نسب می‌برد. از میان بنی ازرق دو تن به عنوان راوی و مؤلف در سدۀ 3ق\ 9م از شهرت بیشتری برخوردار بودند:
1. احمد بن محمد (د 222ق\ 837م)
که او را «زرقی» نیز نامیده‌اند. وی در مکه می‌زیست و از بزرگان زیادی از جمله سفیان بن عُینیه، فضیل بن عیاض، مالک بن انس و محمد بن ادریس شافعی حدیث روایت کرده است و محدثان فراوانی چون بخاری، ابوحاتم رازی، محمد بن سعد واقدی از او روایت کرده‌اند. وی از اوصیای شافعی بود و اهل حدیث او را ثقه دانسته‌اند. از ازرقی نوشته‌ای برجای نمانده، اما بیشتر بخشهای کتاب اخبار مکه، اثر نواده‌اش ابوالولید مدیون روایات اوست.
2. ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد (د ح 250م\ 864م)
که شهرت او به سبب گردآوری کتاب اخبار مکه است. وی افزون بر جدش، از شیوخ موثق مکه نیز حدیث شنید که در کتاب مزبور آمده است.
بخشهای نخستین کتاب اخبار مکه مشتمل بر قصه‌ها و اسطوره‌های متداول سده‌های نخستین هجری و برخی روایات معروف به «مبتدا»ست که از المبتدای ابن اسحاق و نیز اخباریان بزرگ سدۀ 3ق و حلقۀ بسیار مهم آن وهب بن منبه و همچنین واقدی سرچشمه می‌گیرد.
در این کتاب که کسانی اطلاعاتی بر آن افزوده‌اند، به خصوصیات و تزیینات مسجد الحرام و کعبۀ معظمه و برخی احکام و عهدنامه‌ها اشاره شده که به دیوار کعبه آویخته می‌شده است؛ از جمله لوحی که اسپهبد کابل شاه پس از پذیرش اسلام در روزگار مأمون تقدیم کعبه کرد و نیز عهدنامۀ هارون‌الرشید دربارۀ ولایت‌عهدی امین و سپس مأمون. اخبار مکه توسط ابومحمد اسحاق بن احمد خزاعی و ابوالحسن محمد بن نافع خزاعی تکمیل شد و کسانی نیز آن را تلخیص کردند. اخبار مکه نخستیـن‌بـار تـوسط ووستنفلـد در لایپزیـگ (1858م) در یـک مجموعۀ چند جلدی همراه مقدمه‌ای به چاپ رسید و پس از او رشدی صالح ملحس چاپ تازه‌ای از آن منتشر ساخت. این کتاب توسط محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه و در 1368ش در تهران منتشر شده است.*
مآخذ
ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، 1402ق\ 1982م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، تقریب التهذیب، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، 1395ق\ 1975م؛ همو، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1325ق\ 1907م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن ماکولا، علی، الاکمال، حیدرآباد دکن، 1381ق\ 1961م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403ق\ 1983م؛ بخاری، محمد، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، 1406ق\ 1986م؛ همو، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1382ق\ 1962م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق\ 1984م؛ سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش صالح احمدعلی، بغداد، 1382ق\ 1963م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن،1382ق\ 1962م؛ طبری، تاریخ؛ مزی،یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1403ق\ 1983م؛ ملحس، رشدی صالح (نک : هم ، ازرقی)؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ نیز: