اریدو

اِریدو [erīdū] (اَبوشَهْرَین کنونی)، نام یکی از شهرهای مقدس و باستانی و چندین تپۀ کهن در جنوب عراق. 
نام این محل در کتیبه‌های سومری هزارۀ 2 ق‌م غالباً با اندیشـه‌نگار نـون ـ کـی نمـایـانده شده که معادل اکّدی آن در کتیبـه‌های دوزبانه همواره اورو ـ دوگ است. اورو ـ دوگ که معنای دقیق آن دانسته نیست، درواقع صورت کهن واژۀ اریدو به‌شمار می‌رود (نک‍ : هومل، 365-366؛ لانگدون، 846؛ اونگر، II/ 465). 
سبب نام‌گذاری این محل به ابوشهرین (پدر دو ماه) که از دورۀ اسلامی به تپه‌های به‌جا مانده از شهر باستانی اریدو اطلاق شده است (هومل، 366؛ EI1, I/ 106) روشن نیست و در مآخذ نیز توضیحی در این باره نیامده است. 

موقعیت جغرافیایی

راولینسن پس از بررسیهای بسیار در منطقه، آثار به جای مانده در تپه‌های ابوشهرین را بقایای شهر باستانی اریدو دانست (نک‍ : دانیل، 65-66) و تایلر نیز نظریۀ او را تأیید کرد(نک‍ : هومل، نیزEI1، همانجاها). در حال حاضر بقایای تپۀ اصلی ابوشهرین در موقعیت °30 و ´49 عرض شمالی و °46 و ´3 طول شرقی (اونگر، II/ 464) و در سرزمین پست وسترون در جنوب فرات در40 کیلومتری غرب شهر ناصریۀ عراق قرار دارد (سفر، 219؛ روف، 53؛ بصمه جی، 157؛ حسنی، 85؛ نقشه). 
این شهر از شمال به فاصلۀ 11 (اونگر، همانجا) یا 22 کیلومتری (بستانی، 23) اور قرار دارد و از شرق به سوق‌الشیوخ، از جنوب و جنوب غربی به استان المثنى و منطقۀ القصیر محدود می‌شود (نقشه). به سبب رسوباتی که در طی سالیان بر روی مصب رودخانه‌های فرات و دجله بر جای مانده، شهر اکنون از فرات 80کمـ فاصله گرفته است (بستانی، همانجا) و نزدیک‌ترین سرچشمۀ آبهای آن در دوراهی اور است (سفر، همانجا). در اطراف شهر در فاصله‌ای کمتر از 2 کمـ ، تپه‌های دیگری نیز به همین نام قرار گرفته‌اند که نخستین آنها در غرب و دومی در جنوب، و سومین در شمال شهر اصلی واقع شده است (همو، 225-226).
اریدو در دوره‌های پیش از تاریخ، یعنی در 300‘ 3ق‌م، همچون اور در کنار دریا قرار داشت (اونگر، همانجا) و آبهای خلیج بصره و مردابهای متصل بدان شهر را دربر می‌گرفت (سفر، همانجا). به‌درستی روشن نیست که چه زمانی خلیج از اریدو عقب نشسته است، اما باتوجه به اسناد موجود می‌دانیم که در نیمۀ اول هزارۀ 3 ق‌م در دوران حکومت دونگیهای اور و گُودِآ، حاکم لاگاش، شهر هنوز در مصب فرات به خلیج و در 33 درجه‌ای عرض شمالی آن قرار داشته است (اونگر، همانجا). در حدود یک سده پس از آن، آب شهر کاهش پیدا کرد و اورنامو (مؤسس سومین سلسلۀ پادشاهی اور) ناچار به حفر کانالی از فرات، از طریق شهر اور به اریدو شد (سفر، 222؛ اونگر، همانجا). از این‌رو، به نظر می‌رسد که در این زمان، شهر در کنار بستر اصلی رود فرات قرار نداشته (همانجا)، بلکه شاخه‌ای فرعی از کنار آن می‌گذشته است (روف، همانجا). در سدۀ 7ق‌م در دوران سِناخریب، از حاکمان آشوری، نیز اریدو در کنـار دریا نبوده، بلکه در دشت و در منطقـۀ بیت ـ یاکینی واقع بوده است (سفر، همانجا).
بنابر اسناد موجود، در اریدو بندرگاهی به نام «ماه جدید» قرار داشته، و احتمالاً این بندرگاه در جنوب شرقی شهر واقع بوده است (همانجا). در متنهای کهن همچنین به چشمه‌ای به نام زو ـ اب یـا دریـاچـۀ آب شیرین کـه مسکن آبی «اِنْکی» خدای حامی اریدو بوده، اشاره شده است (هومل، 369؛ فؤادی، 54).
به سبب کشف دو نوع جمجمه از گورستانهای اریدو به نظر می‌رسد اقوام ساکن در اریدوی کهن از دو نژاد بوده باشند (بصمه جی، 158). با آنکه اریدو شهری مذهبی بوده است و ساکنان آن را تنها کاهنان و طلاب علوم دینی تشکیل می‌داده‌اند (سفر، 221)، برخی بر آن‌اند که جمعیت ساکن در شهر حتى پیش از هزارۀ 4ق‌م بالغ بر چند هزار تن بوده است (ملوان، 15). داسهایی که به وفور در ویرانه‌های اریدو یافت شده، حاکی از رواج کشاورزی در این منطقه است (سفر، همانجا).

پیشینۀ تاریخی

آثار به دست آمده از رویۀ تپه‌ها نشان می‌دهد که در دورۀ اسلامی از این محل برای سکونت استفاده نمی‌شده است (همو، 225) و مآخذ دورۀ اسلامی نیز در این‌باره اطلاعی به‌دست نمی‌دهند. از سوی دیگر بحث از پیشینۀ تاریخی این «معبد ـ شهر» به سبب آمیختن آن با اسطوره‌ها قدری دشوار می‌نماید، چه، در این صورت پیشینۀ تاریخی آن به عهدی بسیار کهن‌تر از یافته‌های باستان‌شناسی می‌رسد.
به نوشتۀ لوحۀ مربوط به طوفان سومری، پیش از وقوع آن، 5 شهر وجود داشت که اریدو یکی از آنها بود (کرامر، 151-152؛ نیز نک‍ : سفر، 222)، حال آنکه در اریدو آثاری حاکی از طوفانی عظیم (قس: طوفان نوح) به دست نیامده است (رو، 101). با وجود این، از اریدو در لوحه‌های بسیاری سخن به میان آمده است (نک‍ : کرامر، 18-21, 101, 198؛ فؤادی، همانجا). کاوشهای انجام یافته در اریدو نشانگر وجود 3 دورۀ پیش از تاریخ است که کهن‌ترین آنها به 000‘5ق‌م می‌رسد (دانیل، 69).
از بقایای معابد چنین برمی‌آید که اریدو در 500‘ 3ق‌م از پررونق‌ترین شهرها در عراق بوده است (سفر، 221) و خدایان، به‌ویژه اِنکی یا اِئه، خدای آبهای «شیرین» زیرزمینی، معرفت، عقل و صنعت در آنجا پرستش می‌شدند (ER, IX/ 455؛ فالکنشتاین، 193). کهن‌ترین اشاره به اریدو در اسناد قدیمی به مؤسس سلسلۀ لاگاش یعنی اورنانْشِه در حدود سال 700‘2ق‌م بازمی‌گردد (سفر، 223).
اَکدیها نیز در 500‘2ق‌م نفوذ خود را بر شهرهای عراق ازجمله اریدو گسترش دادند و در ساختن بناها از آجرهایی خاص استفاده کردند. بقایای این نوع آجرها در کنار دیوارهای شهر در جهت جنوب شرقی بیشتر دیده می‌شود (همانجا).
شهر در دورۀ گودِآ، حاکم شهر لاگاش نیز اهمیت داشته است به گونه‌ای‌که وی تا اتمام معبد نِگِرْسو(الاهۀ شهر) در لاگاش، تمثال الاهه را به اریدو منتقل کرد (سفر، 223). در 200‘2ق‌م اورنامو، مؤسس سومین سلسلۀ پادشاهی اور، پس از یک دوره هرج و مرج به بازسازی بناها و انتشار علوم و فنون و نیز عمران شهرها ازجمله اریدو پرداخت (رو، 137-138؛ سفر، همانجا؛ مورتگات، 57).
بنابر آثار به‌دست آمده از زیگوراتِ اریدو، بازسازی و توجه به این شهر در زمان شاهان بعدی این سلسله نیز ادامه داشته است(لوید، 116 / (1)IV؛ سفر، 223-224؛ رو، 142). پس از سقوط سومین سلسلۀ پادشاهی اور، در اواخر هزارۀ 3ق‌م، در جنوب بین‌النهرین فرمانروایان ایسین سلطۀ خویش را بر شهرهای سومری از جمله اریدو گسترش دادند (رو، 152؛ سفر، 224)؛ سپس حاکمان شهر لارسا بر فرمانروایان ایسین برتری یافتند و اریدو نیز تحت سلطۀ حکومت جدید درآمد (سفر، همانجا؛ رو، 153). بر روی یکی از آجرهای یافت‌شده، نوشته‌ای است مبنی‌بر اینکه یکی از حاکمان لارسا، اریدو را کاملاً ویران کرد و سپس بناهای جدیدی در آن ساخت تا شکوه قدیم را به آن بازگرداند (سفر، همانجا)، اما برخی از محققان باتوجه به آثاری که از دوره‌های پیش از وی به دست آمده، بر آن‌اند که حاکم لارسا به ویرانی شهر نپرداخته، بلکه آثار برجای مانده را مرمت کرده است (همانجا). 
باتوجه به منابع تاریخی، شهر اریدو در نیمۀ اول هزارۀ اول ق‌م یعنی در دورۀ بابل میانی و حکومت نَبُوکَد نَصَرِ اول و نیز پادشاهان آشوری چون سارگن و سناخریب، همچنان شهری مذهبی و مقدس بوده است (همو، 225؛ هومل، 367). چنان‌که در «فهرست اسامی پادشاهان سومر» آمده، سلطنت در آغاز در شهر اریدو از آسمان به زمین نازل شده است (نک‍ : کرامر، 151؛ نیز رو،97؛ روف، 53؛ سفر، 222) و از این‌رو، اریدو همواره به سبب منزلت دینی‌اش شهرت داشته است (سفر، همانجا). اریدو نقش مهمی در تاریخ قدیم عراق همانند اروک یا اور ایفا نکرده، چه، این شهر هرگز مرکز سیاسی نبوده است (هومل، 366؛ لوید، 87 / (2)III). 
اگرچه اریدو تا زمان سقوط دولت کلدانی و حتى پس از آن شهری مقدس و مسکونی بوده(سفر، 225) و تپۀ اصلی ابوشهرین نیز مرکز این ایـالت ـ شهر به‌شمار می‌رفته است (لوید، همانجا)، در خارج از حدود این شهر نیز نشانه‌های استقرار انسان مشاهده می‌شود (نک‍ : سفر، همانجا).

آثار تاریخی

تپۀ اصلی ابوشهرین برای نخستین‌بار توسط لوفتوس در 1266ق/ 1850م حفاری گردید و بعدها تایلر، تامپسن، هال (نک‍ : اونگر، II/ 464) و سرانجام ادارۀ آثار باستانی عراق به سرپرستی سفر در 1324ش/ 1945م کاوشهای دیگری را در این محل انجام دادند (سفر، 219-220). این تپه شامل یک سکو به پهنای حدود 300 متر و به ارتفاع تقریباً 12 متر نسبت به دشت اطراف است (لوید، 88، 78 / (2)III). از آثار معماری که در لایه‌های زیرین تپۀ اریدو مربوط به هزارۀ 5‌ق‌م به دست آمده، برمی‌آید که خانه‌ها کوچک (دانیل، همانجا؛ نیز نک‍ : روف، 56) و مصالح ساختمانی آنها به مقدار زیادی از گچ، آهک و ماسه بوده است (اونگر، همانجا). نیز به نظر می‌رسد که در حدود 500‘ 3ق‌م حصار شهر از سنگ بوده است (همانجا؛ سفر، 221). شهر دارای معابد بسیار و زیگوراتی چند طبقه بوده (بصمه‌جی، 157؛ حسنی، 85؛ EWA, IX/ 740; GSE, XXX/ 285-286) که از لحاظ طرح و نقشه قابل مقایسه با معابد و زیگوراتهای شمال بین‌النهرین است (نک‍ : لوید، 93-94 / (2)III؛ فرانکفورت، 18-20؛ EWA، همانجا؛ مورتگات، 5-6، نیز نقشه؛ روف، 53, 55).
سبک ساختن معابد اریدو در دوره‌های مختلف متفاوت بوده، چه، برخی از آنها بر روی سکوهای خشتی بنا شده و محرابشان آجری است (رو، 63) و برخی دیگر بر روی سکوی سنگی قرار گرفته، و مصالح آنها از سنگ و گچ است (سفر، همانجا). بر طبق طرح بازسازی شده (گاربینی، 11)، در بنا چون دیگر معابد معمول بین‌النهرین، پلکانی برای صعود به طبقات بالا نیز وجود داشته است (سفر، همانجا؛ روف، 104-105).
دیوارهای بنا ضخیم و مزین به طرحهایی از موزاییک بوده است که برخی از آنها از گِل و برخی دیگر از سنگهای سبز، سفید، سیاه و جز آن تشکیل شده بود (سفر، همانجا؛ دانیل، 70؛ لوید، 87 / (2)III). درواقع در عراق جنوبی، اریدو تنها محوطه‌ای است که در ساخت آن از سنگ به وفور استفاده شده است (اونگر، II/ 464؛ لوید، همانجا؛ سفر،220). باتوجه به اسامی شاهان مختلف که بر روی آجرها آمده است، به نظر می‌رسد که بنا در دوره‌های گوناگون مرمت و بازسازی شده است (لوید، 86 / (2)III؛ سفر، 225). ساختار داخلی این معابد نیز در دوره‌های تاریخی متناوب، متفاوت بوده است(در این‌باره نک‍ : لوید، 116/ (1)IV؛ رو، 62-63؛ روف، 53, 55؛ GSE، همانجا).
در حفاری این شهر گورهای بسیاری به دست آمده است که از طریق آنها می‌توان به سنتهای تدفین در دوره‌های مختلف تاریخی این شهر پی برد (در این‌باره، نک‍ : رو، 64؛ لوید، 117 / (1)IV؛ روف، 56؛ بصمه‌جی، همانجا؛ سوسه، 190؛ حسنی، دانیل، همانجاها).
از مهم‌ترین کشفیات اریدو نوع تازه‌ای از سفال است که نقشهای آن مشابه سفالهای منقوش تل حلف در شمال بین‌النهرین و دیگر اماکن باستانی است (در این‌باره، نک‍ : رو، 62-63؛ روف، 53, 55؛ سوسه، همانجا).
آثار باستانی به دست آمده از ابوشهرین در موزۀ بغداد نگهداری می‌شود (نک‍ : بصمه‌جی، 157- 159).

مآخذ

بستانی؛ بصمه‌جی، فرج، دلیل المتحف العراقی، بغداد، 1960م؛ حسنی، عبدالرزاق، عراق قدیماً و حدیثاً، صیدا، 1377ق/ 1958م؛ دانیل، گلین، تمدنهای اولیه و باستان‌شناسی خاستگاه آنها، ترجمۀ هایده معیّری، تهران، 1363ش؛ سفر، فؤاد، «حفریات مدیریةالآثار القدیمة العامة فی اریدو»، سومر، بغداد، 1947م، ج 3(2)؛ سوسه، احمد، فیضانات بغداد فی التاریخ، بغداد، 1963م؛ فالکنشتاین، آ.، «ترتیلة اریدو»، سومر، بغداد، 1951م، ج 7(2)؛ فؤادی، عبدالهادی، «رحلة انیانا الی اریدو»، همـان، 1971م، ج 27 (1-2)؛ نقشـۀ راهنمـای عراق، گیتاشناسی، تهران، شم‍ 184؛ نیز: