ارشاد
اِرْشاد [eršād]، ضمیمۀ فارسی روزنامۀ ترکی‌زبان ارشاد که در باکو به چاپ می‌رسید. ارشاد باکو از 1905م/ 1323ق به مدیریت احمدبیگ آقایف قراباغی روزانه به زبان ترکیِ رایج در آذربایجان انتشار می‌یافت. پس از حدود 3 ماه (12 ژانویۀ 1906م/ 16 ذیقعدۀ 1323ق)، ضمیمه‌ای فارسی نیز که «ورقۀ فارسی روزنامۀ ارشاد» خوانده می‌شد، به همراه آن منتشر شد. اداره و سردبیری ورقۀ ضمیمه را سیدمحمدصادق فراهانی (قائم‌مقامی)، متخلص به امیری و ملقب به ادیب‌الممالک (1277-1335ق)، شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار سرشناس دورۀ مشروطیت، در خلال اقامت یک‌سالۀ خود در باکو برعهده داشت. این ضمیمه که از 16 ذیقعدۀ 1323 تا 27 صفر 1324، در 13 شماره انتشار یافت (پروین، 2/ 456-457؛ صدر هاشمی، 1/ 96؛ آرین‌پور، 2/ 137- 138)، حاوی اخبار و مقاله‌های روشنگر اجتماعی و برخی مطالب ادبی بود و هر هفته در ورقۀ بزرگ دوصفحه‌ای به قطع 58×43 سانتی‌متر (به قطع ارشاد ترکی) منتشر، و برای مشترکان ارشاد به رایگان ارسال می‌شد؛ ولی حق اشتراک جداگانۀ آن در کشورهای دیگر نسبتاً گران و برابر پنج روبل روسی بود (پروین، 2/ 457، 789).
علاوه بر ادیب‌الممالک، نویسندگان معروف دیگری چون میرزافتحعلی آخوندزاده در نوشتن مطالب ضمیمه همکاری داشتند (صدر هاشمی، 1/ 117).
ارشاد روزنامه‌ای ادبی، علمی، اقتصادی و سیاسی، و حاوی مضامین آزادی‌خواهانه و حامی مشروطیت، و یکی از هدفهایش کوشش برای ایجاد وحدت میان مسلمانان بود و نقش مهمی در بازتاب رویدادها و مسائل ایران در قفقاز، و همچنین پیشرفت مشروطیت در ایران داشت و افزون بر انتشار ضمیمۀ فارسی، در یگانگی خط ترکی و فارسی، نفوذ و رواج بیش از پیشِ واژه‌های فارسی در زبان ترکی، و برقراری ارتباط معنوی گسترده میان مخاطبان ایرانی و نویسندگان آن تأثیر بسزا داشت. بااین‌همه، به سبب فشار و اختناق داخلی همچون بسیاری از روزنامه‌های دیگر، به صورت مخفیانه وارد ایران می‌شد (صدر هاشمی، 1/ 116-117؛ آرین‌پور، 1/ 250؛ پروین، 2/ 688، 735).
مآخذ
آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1372ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1379ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363ش.