ارسی

اُرْسی [orsī]، گونه‌ای پنجره در عمارتهای سنتی ایرانی. ارسی پنجره‌ای است بزرگ و بلند که مشبک ساخته می‌شود و آرایش آن گره چینی و شیشه‌های رنگی و بی‌رنگ است (نک‍ : دایرةالمعارف...)، و در عین زیبایی، شدت روشنایی و حرارت بیرونی را می‌کاهد (نک‍ : سلطان‌زاده، 22). هر کلاف پیرامونیِ پنجرۀ ارسی به نوبۀ خود در چارچوبی پابرجا شده است. ویژگی مهم ارسی این است که برای باز شدن بر پاشنه نمی‌گردد، بلکه چون کشو از طریق شیارهای دو طرف بالا می‌رود (نک‍ : لغت‌نامه؛ دایرةالمعارف)، و در نقاطی از طول چارچوب قابل ثابت شدن است تا بتوان پنجره را در جاهای گوناگون نگه داشت (نک‍ : شاملو). در بالای هر پنجرۀ متحرک پنجره‌ای ثابت، گاه تشکیل یافته از نیم دایره یا نیم خورشیدیِ بزرگ وجود دارد که ارتفاع آن با همتای زیرین خود یکسان یا قدری کمتر است و هنگامی که پنجره متحرک به طور کامل گشوده می‌شود، بر آن قرار می‌گیرد (نک‍ : دایرةالمعارف). بخشی که مجموعۀ ارسی بر آن واقع گردیده است، نیم متر یا کمتر، از سطح اتاق بلندی دارد (نک‍ : شاملو).

ارسی معمولاً از ردیف پنجره‌های همگن تشکیل یافته، و ممکن است جانبی از فضا را کاملاً در برگیرد (سلطان‌زاده، همانجا)؛ بدین‌سان، قسمتی مهم از زینت خانه‌ها و کوشکها را چه از منظر بیرونی و چه درونی تشکیل می‌دهد و بیشتر میان حیاط و فضای سرپوشیده قرار می‌گرفته، و یا فضاهای جانبی درون بنا را مجزا می‌ساخته است (دایرة المعارف). از این‌رو، اتاق بزرگی را که مکان پذیرایی از مهمان بوده، و ارسی داشته است، به همین نام می‌خواندند (نک‍ : همانجا). ارسی در سازه‌هایی مثل بالاخانه‌های داخل عمارتها نیز به کار رفته است (سلطان‌زاده، 26). از تاریخ ارسی پیش از سدۀ 12ق/ 18م اطلاعی در دست نداریم (نک‍ : بزرگمهری، 29-30).

مآخذ

امیریگانه، همایون و دیگران، اصفهان، تهران، 1383ش؛ بزرگمهری، زهره و هوشنگ رسولی، «دگرگونی در و پنجره و نظری به این پدیده در خانه‌های شیراز»، آگاهی‌نامه، تهران، آبان، 1357ش، شم‍ 35؛ دایرة المعارف تشیع، تهران، 1368ش؛ سلطان‌زاده، حسین، پنجره‌های قدیمی تهران، تهران، 1375ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، 1377ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا.

یدالله غلامی