ارسباران
اَرَسْباران [arasbārān]، منطقه و رشته‌کوهی در شرق آذربایجان‌که درگذشته قره‌داغ و قراچه‌داغ ــ به‌معنای‌سیاه‌کوه ــ نامیده می‌شد.
منطقۀ ارسباران
این منطقۀ مرتفع از جنوب به‌محور اردبیل ـ تبریز، از شمال به کرانه‌های رود ارس، از شرق به مشکین شهر و از غرب به مرند محدود می‌شود. این منطقه آب و هوایی متنوع دارد: قسمتهای شمالی و کرانه‌های ارس گرمسیر، قسمت جنوبی که عمدتاً کوهستانی است، سردسیر و ییلاقی و قسمتهای داخلی و غربی آب و هوایی معتدل دارد. در این منطقه شبکه‌های متعدد رودخانه‌ای در سطح محلی شکل گرفته که با حفر دره‌های عمیق غالباً به رود ارس می‌پیوندند. مهم‌ترین این گونه رودخانه‌ها قره‌سو، دوزال، کلیبر، سلین، کجرود، قوری‌چای، سرند و ملک‌چایی است.
ارسباران در طول زمان به سبب برخورداری از نواحی مستحکم و استوار، پیوسته از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. قیام بابک خرم‌دین در برابر خلیفه معتصم عباسی و مبارزات او در این منطقه بوده است. از آثار تاریخی بازمانده در این منطقه می‌توان از قلعه و قصری بر فراز کوه در غرب کلیبر (به ارتفاع 600،2 متر) مشهور به قیز قلعه‌سی (قلعۀ دختر) نام برد که گفته‌اند اقامتگاه بابک خرم‌دین بوده است. نیز از قلعۀ جوشن (جوشین)، قلعه و زندان قهقهه، سنگ نبشته‌ای به خط میخی از دورۀ اورارتو در روستای سقن دل، بقعۀ شیخ شهاب‌الدین اهری و مسجد خروانق یاد شده است.
طایفه‌های شاهسون که از مراتع ییلاقی این منطقه استفاده می‌کنند، به شاهسونهای ارسباران و یا ایل قره‌داغ شهرت یافته‌اند. امروزه، در میان گروههای کوچندۀ ارسباران طایفه‌های چلپیانلو، حاج علیلو، محمدخانلو، حسن بیگلو و قورنازلو از اهمیت بیشتری برخوردارند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار برخی طایفه‌ها از شیروان و قره‌باغ نیز به این منطقه کوچانیده شدند.
زبان مردم منطقۀ ارسباران ترکی است، لیکن در برخی آبادیهای منطقه مانند کرینگان، چای کندی، خوی نراو (خونیرق)، ارزین و کلاسور گویش تاتی رواج دارد.
99٪ از اهالی این منطقه مسلمان و شیعۀ اثناعشری هستند. در برخی نواحی ارسباران از جمله در وینق مسیحیان زندگی می‌کردند. همچنین در بعضی روستاهای میشه پارۀ کلیبیر و خداآفرین گروههایی از اهل حق زندگی می‌کنند.
مطابق تقسیمات اخیر کشوری، قسمت اعظم محدودۀ این منطقه به دو شهرستان اهر و کلیبر تفکیک شده است.
رشته‌کوه ارسباران
این رشته کوه که به کوههای قره‌داغ نیز موسوم است، از مهم‌ترین رشته‌کوههای آذربایجان به شمار می‌آید. این‌رشته از غرب به آرارات و از شرق به‌کوههای تالش می‌پیوندد و دنبالۀ کوههای‌قفقاز است که درۀ عمیق ارس این دو را از یکدیگر جدا کرده‌است. این‌رشته‌کوه به‌سبب آتش‌فشانیهای سهند، سبلان و آرارات مکرر چین‌خورده و به صورت مجموعۀ خرد شده و نامنظمی درآمده است. طول این رشته‌کوه حدود 230 کمـ و عرض آن در نقاط مختلف متفاوت است: در مـرکـز 65 کمـ ، در شـرق 40 کمـ و در غرب 20 کمـ است.
جنس سنگهای رشته کوه ارسباران متنوع است و آثار دوران اول تا دورۀ پلیوسن به‌خوبی قابل مشاهده است. بازالت، آندزیت و توف مهم‌ترین سنگهای منطقه را تشکیل می‌دهند که رسوبات جدیدتر روی آنها را پوشانده است. قسمت جنوبی و دامنه‌های مشرف به ارس دارای شیب بسیار تند و دره‌های بسیار عمیقی است. تنها در ناحیۀاوزمدل و حدود ورزَقان از ارتفاع‌کاسته شده، و جلگه‌های مرتفعی‌پدید آمده‌است. این‌کوهها محل تقسیم آبهایی است‌که ازیک‌سو به ناحیۀ اهر و ازسوی دیگر به ارس می‌ریزند. بلندترین قلۀ ارسباران (نشانکوه) در قسمت شرقی این رشته‌کوه قرار گرفته است و 370، 3 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.*
مآخذ
اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش؛ آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی (1371ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان آذربایجان شرقی، تهران، 1373ش؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1367ش؛ بیگدلی، محمدرضا، ایلسون (شاهسون)های ایران، تهران، 1372ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «فرهنگ»، ایرانشهر، تهران، 1343ش/ 1964م؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ ختمی مآب، محمد و ناصر ایمانی‌راد، مقدمه‌ای بر شناخت امکانات توسعۀ کشاورزی شهرستان اردبیل، سازمان برنامه و بودجۀ آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ دوستی، حسین، نگاهی به تاریخ و جغرافیای ارسباران، تبریز، 1337ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اهر، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ شاهسوند بغدادی، پریچهره، بررسی مسائل ایل شاهسون، تهران، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4 آذربایجان، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛ فقیه، جمال‌الدین، آتورپاتکان ( آذربایجان) و نهضت ادبی، تهران، 1346ش؛ کریمی، بهمن، جغرافی مفصل تاریخی غرب ایران، تهران، 1316ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310-1311ش؛ گزارش مشروح سرشماری، حوزۀ سرشماری ارسباران، وزارت کشور، تهران، 1338ش؛ گنجی، محمدحسن، «نواحی و مناطق ایران»، ایرانشهر، تهران، 1342ش/ 1963م، ج 1؛ محبوبی، جمشید، نگاهی به تاریخ و جغرافیـای میاندوآب، 1370ش؛ مستوفی یزدی، محمدمفید، مختصر مفید در احوال بلاد ولایت ایران، ویسبادن، 1989م؛ مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، 1349ش؛ همو، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، 1352ش؛ مینورسکی، و.، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1334ش؛ نفیسی، سعید، بابک خرم‌دین، دلاور آذربایجان، تهران، 1342ش؛ همو، تاریخ اجتماعی ایران در دوران پیش از تاریخ و آغاز تاریخ، تهران، 1342ش؛ واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، قم، 1339ش؛ هویدا، رحیم، جغرافیای طبیعی آذربایجان، تبریز، 1352ش.