ارزروم
اَرْزِروم [arzerūm]، شهر و استانی در شمال شرق ترکیه:
استان ارزروم
این استان در °40 و ´15 تا °42 و ´35 طول شرقی و °39 و ´10 تا °40 و ´57 عرض شمالی واقع شده، و مساحت آن066،25 کمـ 2 است. ارزروم که در سده‌های نخستین اسلامی با نام قالیقلا شناخته شده بود، سرزمینی از ارمینیۀ چهارم و بخشی از ارمنستان بزرگ یا ارمنستان داخلی بوده است. این ناحیه در غرب منطقۀ کوهستانی ارمنستان و انتهای رشته کوههای مین گول داغ و کوه قندیل و کوههای پُنتُس شرقی واقع شده است. 4/ 71 درصد ازنواحی ارزروم در ارتفاعی میان 500،1 تا 500،2 متر قرار دارد.
بزرگ‌ترین رودهای ارزروم، چوروخ، قراسو و ارس است. استان ارزروم دارای معادن غنی از جمله زغال‌سنگ و سنگ نمک است و شمال آن را جنگلهای وسیع کاج فرا گرفته است.
دامداری یکی از بخشهای اقتصادی عمدۀ ارزروم است. در این ناحیه کارخانه‌ها و تأسیسات صنعتی همچون تولید پارچه و کفش، تأسیسات تهیۀ گوشت، کارخانه‌های قند، مواد غذایی، لبنی و جز آنها موجود است. شهرهای این استان اینهاست: اشکاله، چات، هینیس، هوراسان، ایسپیر، قارایازی، نارمان، اولتو، پاسین لر، شنکایا، تکمان، تورتوم و اولور.
جمع (برآورد 2006م): 108،986 تن.
شهر ارزروم
این شهر مرکز اداری استان ارزروم است و بخش قابل توجهی از جمعیت آن کُرد هستند. ارزروم (قالیقلا) در عهد خلیفه عثمان به دست مسلمانان افتاد. این شهر در سده‌های 6 و 7ق/ 12 و 13م شهری آباد بوده است.
شاه اسماعیل صفوی در 904ق/ 1499م به ارزروم رفت و از آنجا عازم ارزنجان شد. وی در 908ق بار دوم به ارزروم لشکر کشید و آنجا را گرفت. پس از جنگ چالدران در 920ق/ 1514م، سلطان سلیم ارزروم و بایبورد را به سرزمین عثمانی ملحق ساخت. در دوران پادشاهان صفوی لشکریان ایران چندین‌بار ارزروم را به تصرف درآوردند. ارزروم در طول تاریخ به سبب جنگها و درگیریها بارها دستخوش ویرانی شد. بناهای تاریخی آن در سدۀ 11ق عبارت بوده است از: پاشا سرایی با 110 حجره، کاخ محمدپاشا، کاخ تکه‌لی پاشا، سرای جعفر افندی، سرای ویژۀ محکمۀ شرع رسول (ص)، سرای کوچک ابازه پاشا و دیگر سراهای شهر. در همین دوره در این شهر 70 کوی ویژۀ مسلمانان، 7 کوی ارمنی‌نشین و 77 محراب وجود داشته، و مسجد اولو جامع مربوط به عصر آق قویونلوها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.
هنوز آثاری از روزگاران گذشته در ارزروم برجای مانده است که مدرسۀ یاقوتیه با گنبد، اوچ گنبدلر (سه گنبدان) و جفته مناره‌‌لر (دو مناره) از جملۀ آنهاست. از مشاهیر ارزروم می‌توان به ابوعلی اسماعیل بن قاسم بن عیذون مشهور به قالی لغوی و رجب بن قراجا اشاره کرد.
جمع (برآورد 2006م): 178، 433 تن.*
مآخذ
ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، محمد، رحله، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، 1393ق/ 1973م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، 1939م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1401ق/ 1981م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، 1355ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق/ 1896م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، لیدن، 1865م؛ پیگولوسکایا، ن.و.، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم ـ ششم میلادی، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1372ش؛ همو، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1368ش؛ دایرة المعارف فارسی؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ طبری، تاریخ؛ عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1955م؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1352ش؛ لویس، برنارد، ظهور ترکیۀ نوین، ترجمۀ محسن علی سبحانی، تهران، 1372ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1367ش؛ هینتس، والتر، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1346ش؛ یاقوت، بلدان؛ همو، المشترک، به کوشش ووستنفلد، لایپزیگ، 1846م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ نیز: