اردکان

اَرْدَکان [ardakān]، شهر و شهرستانی در استان یزد. «ارد» را به معنای مقدس و اردکان را به مفهوم جایگاه مقدس دانسته‌اند. 

شهرستان اردکان

این شهرستان از شمال به شهرستان نایین، از جنوب به شهرستان میبد و بافق، از خاور به شهرستان بافق و از بـاختر بـه استـان اصفهـان محدود اسـت و از لحـاظ اداری ـ سیاسی شامل 2 شهر، 3 بخش و 5 دهستان است. این شهرستان از لحاظ محیط طبیعی به دو بخش جداگانه تقسیم می‌شود: نخست، ناحیۀ دشت رسوبی که بین کوههای ندوشن در غرب (دنبالۀ شیرکوه) و خرانق در شرق و همچنین در فاصلۀ کوههای خرانق تا رباط پشت بادام قرار گرفته است؛ دوم، ناحیۀ کوهستانی که شامل کوههای غربی (ندوشن) و کوههای خرانق و رباط پشت بادام است. عمده‌ترین کوههای این بخش شامل کوه چک‌چک، کوه هریشت و کوه دختر است. حدود 5٪ این شهرستان کوهستانی و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 234‘1 متر است. کوههای اطراف اردکان که غالباً منفرد و کم‌ارتفاع است، دارای معادن گوناگونی است. از معادن سنگ آهک، باریت و نمک در این شهرستان بهره‌برداری می‌شود.
آب و هوای این شهرستان به سبب مجاورت با مناطق بیابانی، گرم و خشک و همراه با نوسان شدید درجۀ حرارت سالانه و ماهانه است. هوای بخش کوهستانی معتدل‌تر است و زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای ملایم دارد. میانگین بارش سالانه از حدود 50 میلی‌متر بیشتر نیست. به سبب خشکی هوا، پوشش گیاهی شهرستان بسیار ناچیز است. عامل انسانی در از میان رفتن پوشش طبیعی گیاهی بی‌تأثیر نبوده است؛ در گذشته پوشش گیاهی پیرامون شهر اردکان، به‌ویژه در فاصلۀ بین این شهر و یزد برای تأمین سوخت، از میان رفته است، تا جایی که این پهنه را از «برهنه‌ترین قسمتهای دشت کویر» خوانده‌اند. 
جمعیت این شهرستان802‘61 نفر(1375ش) است. منابع درآمد مردم شهرستان اردکان به ترتیب کارگری ساده، زراعت و صنایع دستی است. قالی، قالیچه و گلیم‌بافی، رایج‌ترین صنعت خانگی در خانوارهای شهرستان اردکان است. موتابی و بافت زیلو، کرباس، حصیر و سبد از دیگر صنایع دستی این شهرستان است.
پسته محصول عمدۀ شهرستان اردکان است که از انواع مرغوب پستۀ ایران به حساب می‌آید. حلوا و اردۀ این شهرستان مشهور است و از اقلام صادراتی آن به‌شمار می‌آید. به‌طور کلی، فعالیت صنعتی در این شهرستان بسیار محدود است.
از آثار تاریخی این‌شهرستان بجز آنچه در شهر است،می‌توان از دو زیارتگاه به نامهای پیرهریشت و پیرسوز (پیر چکچکو) و همچنین میل ترک‌آباد نام برد. زیارتگاه پیرهریشت در 15 کیلومتری شمال‌خاوری شهر اردکان و درکوه هریشت قرار دارد. به باور زردشتیان یکی از کنیزان بانوی یزدگرد در آنجا ناپدید شده است و آنان هر سال روز18 نوروز به زیارت آنجا می‌روند. پیرسوز در شمال خاوری شهر اردکان و به فاصلۀ تقریباً 50 کیلومتری شهر قرار دارد که زردشتیان همه‌ساله از3 تا10 تیر ماه برای زیارت و به جا آوردن نذرهای خود به آنجا می‌روند. میل ترک‌آباد در 2 کیلومتری ترک‌آباد به ارتفاع 3 متر برپا شده که ظاهراً راهنمای مسافران بوده است و تاریخ 1331ق را دارد.

شهر اردکان

این شهر در °54 و ´1 طول شرقی و °32 و ´19 عرض شمالی و 033‘1 متری از سطح دریا و در فاصلۀ 46 کیلومتری از شهر عقدا و 62 کیلومتری شمال باختری یزد، بر سر راه نایین به یزد قرار دارد. 
بنیاد این شهر از لحاظ تاریخی دانسته نیست، اما آن را به دورۀ ساسانی نسبت می‌دهند. مکان قدیم شهر، ظاهراً در جایی به نام زردک بوده که آثار ویرانه‌های آبادی کهن در آن باقی است. آبادانی شهر کنونی را به احداث جادۀ اردکان ـ یزد مربوط می‌دانند. از این‌رو، در این شهر آثار کهن قابل توجهی دیده نمی‌شود. گویا در گذشته دیواری بلند گرداگرد آن وجود داشته که به‌سبب گسترش شهر از میان رفته است. شهر اردکان 398‘44 نفر جمعیت دارد. 
این شهر در گذشته دارای شمار بسیاری قنات بود و آثار کهن آن عبارت است از: مسجد جامع در کنار بازار شهر و مسجد زیر ده یا مسجد سفلا مربوط به سدۀ 10 و مسجد دیگری در کشخوان کَچیب که مختصری از چهار دیوار حیاط و بنای آن برجای مانده است.
از ناموران اردکان از ملا حسین بن محمد اسمعیل (فاضل اردکانی)، ملا محمدعلی نحوی، کاشف‌الدین محمد اردکانی از علمای عصر صفوی و نیز عبدالوهاب متخلص به گلشن اردکانی و نسیم اردکانی می‌توان نام برد.*

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1370ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1348ش؛ جغرافیای کامل ایران، تهران، 1366ش؛ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، حیدرآباد دکن، 1341ش؛ سایکس، پرسی، سفرنامه، ترجمۀ حسین سعادت نوری، تهران، 1363ش؛ سپهری اردکانی، علی، نگاهی به تاریخ اردکان، یزد، 1364ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی، استان یزد، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اردکان، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ شریف رازی، محمد، گنجینۀ دانشمندان، قم، 1354ش؛ طراز، عبدالوهاب، «کتابچۀ موقوفات یزد»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1341ش، ج 10؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان یزد، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (اردکان)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1360ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دهم (اصفهان)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ فرهنگ روستایی (1365ش)، استان یزد، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ قبادیان، عطاءالله، فلات مرکزی ایران (سیمای طبیعی استان یزد)، تهران، 1361ش؛ گزارش مشروح سرشماری، حوزۀ سرشماری یزد، وزارت کشور، تهران، 1338ش؛ مهاجر، علی‌اصغر، زیر آسمان کویر، تهران، 1340ش؛ نام و نشان معادن فعال کشور (1365ش)، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ نتایج عمومی آمارگیری 1370، استان یزد، مرکز آمار ایران، تهران، 1372ش؛ نیز: