اردلان
اَرْدَلان [ardalān]، طایفه و نیز منطقه‌ای در شمال غرب ایران. اردلان را جمع اردل، نام نیای بزرگ این طایفه، دانسته‌اند که به بابا اردل یا فیروز فرزند خسرو و یا بابا اردلان شهرت داشته است.
طایفۀ اردلان
اردلان به عنوان بزرگ‌ترین طایفۀ کرد شناخته شده است. در باب نسب این‌طایفه اختلاف نظر وجود دارد. برخی نوشته‌اند که اردل نیای بزرگ این طایفه در روزگار عبدالله سفاح با یاری ابومسلم خراسانی به فرمانروایی دست یافت. نام خسرو پدر اردل گاه با نام آسیابانی که گویا یزدگرد سوم پادشاه ساسانی را به قتل رسانیده، خلط شده است. حکام اردلان را از نوادگان احمد بن مروان دانسته‌اند. گمان می‌رود این شخص همان نصرالدوله احمد مروانی (402-453ق/ 1012-1061م) حاکم جزیره و ناحیۀ میافارقین بوده باشد. برخی بر این باورند که سران طایفۀ اردلان از اعقاب مستقیم صلاح‌الدین ایوبی بوده‌اند.
تاریخ حکومت طایفۀ اردلان به 3 دوره بخش شده است: دورۀ اول از 594 تا 996ق/ 1198- 1588م، دورۀ دوم از 996 تا 1214ق/ 1588- 1799م و دورۀ سوم عهد آخرین حکمرانان بنی اردلان از 1214 تا 1284ق/ 1799-1867م. آخرین حکمران طایفۀ اردلان امان‌الله خان دوم بود که از 1265ق/ 1849م حکمرانی داشت.
برخی معتقدند که اردلانها ابتدا در شهر زور حکومت داشتند، ولی بعدها سنه (سنندج) را متصرف شدند. گفته شده زمان مهاجرت طایفۀ اردلان به شهر زور در اواخر دولت چنگیزیان بوده است.
منطقۀ اردلان
اردلان سرزمینی است که از شمال به جنوب 200 کم‍ـ طول دارد و در میان بخشهای صائین قلعه (شاهین دژ) در شمال، سلیمانیه و کرکوک در مغرب، درۀ دیاله در جنوب، و گروس و همدان در مشرق واقع شده است. این سرزمین در جهت مرز عراق و ایران از کوههای قره داغ و ناحیۀ شهر زور که آن را همان کردستان ایران در عصر حاضر می‌دانند، کشیده شده است. در ایران نام کردستان رسماً به همۀ مناطق کردنشین اطلاق نمی‌شود، بلکه تنها به استانی اطلاق می‌شود که منطبق با اردلان قدیم است.
از مشاهیر منطقۀ اردلان می‌توان میرزا عبدالمجید، متخلص به مجید سنندجی، افسر سنندجی، اسیر سنندجی فرزند نجفقلی‌خان، حسرت سنندجی، مردوخی سنندجی، خواجه صادق اردلانی، شیخ عبدالمؤمن سنندجی اول و دوم، و ماه شرف کردستانی (مستوره) مؤلف تاریخ اردلان را نام برد.*
مآخذ
ادمندز، سیسیل جان، کردها، ترکها، عربها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، 1367ش؛ بدلیسی، شرف‌الدین، شرفنامه، تاریخ مفصل کردستان، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1343ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ درّه، محمود، القضیة الکردیة، بیروت، 1966م؛ سنندجی، شکرالله، تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش حشمت‌الله طبیبی، تهران، 1366ش؛ مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، تهران، 1364ش؛ مردوخ کردستانی، محمد، تاریخ مردوخ، تاریخ کرد و کردستان، تهران، چاپخانۀ ارتش؛ مستوره، ماه شرف، تاریخ اردلان، به کوشش ناصر آزادپور، کرمانشاه، 1332ش؛ نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمۀ محمد قاضی، تهران، 1366ش؛ نیز:
BSE2.