احمدآباد
اَحْمَدْآباد، یكی از بخشهای ششگانۀ شهرستان مشهد (استان خراسان). این بخش از شمال به بخشهای مركزی و طرقبه، از خاور به بخش رضویه، از جنوب به بخشهای فریمان و كدكن (شهرستان تربت حیدریه) و از باختر بخش زبرخان (شهرستان نیشابور) محدود است. احمدآباد شامل 3 دهستان پایین ولایت (اخیراً از احمدآبـاد منفك و جـزو بخش رضویـه شده است، نك : دنبالۀ مقاله)، سرجام و پیوه‌ژَن، و مركز آن آبادی سنگ بست است (سرشماری 1365، 15؛ فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 13-16، نقشه).
بخش احمدآباد ازلحاظ طبیعی عمدتاً جلگه‌ای است و تنها منتهی‌الیه خاوری رشته كوه بینالود در قسمت باختری آن قرار دارد. كوه لیلا جوق با بیش از 3 هزار متر ارتفاع، از بلندیهای مهم آن است. در این بخش معادن سیلیس (فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 17؛ جغرافیایی كامل ... ، 1 / 636)، گچ و آهك، نمك، شن و ماسه، زغال سنگ، مس و آهن وجود دارد (فرهنگ اقتصادی ... ، «8 / 389»).
آب‌و‌هوای احمدآباد در قسمت جلگه، خشك (با تابستانهای گرم و زمستانهای سرد) و در مرتفعات، معتدل است. از سمت خواف با خرز بادهای شدیدی در این بخش جریان می‌یابد. تنها رودخانۀ مهم آن، كشف رود است كه در قسمتی از نواحی شمال باختری و مركزی آن جریان دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 17- 18؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 9) و قسمتی از زمینهای این بخش را مشروب می‌کند ( جغرافیای كامل، همانجا).
پوشش گیاهی این بخش بیشتر از گیاهان و درختچه‌های بیابانی است كه گاهی كاربرد دارویی و صنعتی (انغوزه و كتیرا) دارند، مانند شاه‌تره، گاوزبان، ختمی و روناس. گز و پستۀ كوهی نیز در این بخش دیده می‌شود. از جانوران آنجا روباه، شغال، گرگ، خرگوش و كفتار، و از پرندگان، كبك، سینه سیاه، قرقاول و تیهو را می‌توان نام برد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 18).
در 1355 ش بخش احمدآباد 101‘57 نفر (021‘ 13 خانوار) جمعیت داشت (سرشماری 1355، «ش»). جمعیت این بخش در 1365 ش به 961‘75 نفر (049‘15 خانوار) رسید كه از آن میان 343‘38 نفر (5 / 50٪) مرد و 618‘37 نفر (5 / 49٪) زن بودند. از میان دهستانهای سه‌گانۀ این بخش، دهستان پایین ولایت بیشترین سهم (9 / 54٪) از كل جمعیت بخش را به خود اختصاص داده است (سرشماری 1365، همانجا). از جمعیت 6 ساله و بیشتر بخش احمدآباد كه بالغ بر 164‘58 نفر بوده است، 285‘29 نفر (3 / 50٪) باسواد بودند كه در این میان، نسبت زنان 2 / 41٪ و مردان 8 / 58٪ است. همچنین جمعیت شاغل در این بخش 239‘18 نفر سرشماری شده‌اند (فرهنگ روستایی، 93).
احمدآباد از آبادیهای كوچك و كم‌جمعیت تشكیل شده است؛ این بخش در 1365 ش، 245 آبادی دارای سكنه داشت. كه از آن میان 161 آبادی (7 / 65٪ از كل آبادیها) جمعیتی كمتر از 50 خانوار و تنها 15 آبادی (1 / 6٪) بیش از 200 خانوار جمعیت داشته است (فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 5). نیز در 1367 ش، 238 آبادی این بخش دارای خانوار بهره‌بردار كشاورزی بوده كه 163 آبادی (5 / 68٪) آن دارای كمتر از 50 خانوار و تنها 5 آبادی (1 / 2٪) دارای بیش از 200 خانوار بهره‌بردار بوده است (فرهنگ آبادیها، كشاورزی، چهارده).
احمدآباد، بزرگ‌ترین بخش شهرستان مشهد و فاقد نقطۀ شهری است (فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 13، نقشه) و علاوه بر آن، تنها 7 / 15٪ از كل جمعیت روستایی این شهرستان را در خود جای داده است (سرشمای 1365، 15). زبان مردم این بخش، فارسی با گویش خراسانی و در برخی نواحی، بلوچی است و از نظر مذهبی، شیعۀ 12 امامی و سنی (حنفی) هستند (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
اقتصاد احمدآباد بیشتر بر زراعت، باغداری، دامداری و نیز قالی‌بافی استوار است ( فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 30؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا)؛ علاوه بر این، پرداختن به كارگری ساده نیز از منابع درآمد مردم آبادیهای این بخش به شمار می‌رود (فرهنگ اقتصادی، «3 / 389»).
سطح كل زمینهای زراعی احمدآباد 029‘35 هكتارآبی و 769‘167 هكتار دیمی است (همان، «7 / 389»). فعالیت زراعی در این بخش بیشتر مبتنی بر بهره‌گیری از منابع آب زیرزمینی است. در 1367 ش، 408 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، 215 رشته قنات و 290 چشمۀ دائمی و فصلی در این بخش مورد استفاده بوده است. در برخی آبادیها از آب رودخانه نیز استفاده می‌شود ( فرهنگ آبادیها، كشاورزی، بیست و شش ـ بیست و هفت). مهم‌ترین محصولات كشاورزی بخش احمدآباد، چغندر قند و غلات است كه غلات بیشتر در دامنۀ كوهها به صورت دیم كشت می‌شود (جغرافیای كامل، 1 / 636). سطح زیر كشت گندم‌آبی 239‘7 هكتار، گندم دیمی 902‘101 هكتار، چغندر قند 105‘5 هكتار، حبوبات آبی و دیمی 163‘1 هكتار و نیز مقادیری نباتات علوفه‌ای، سیب زمینی و دانه‌های روغنی است.
محصولات سردرختی احمدآباد، سیب، انگور و بادام است ( فرهنگ اقتصادی، «3 / 389-4 / 389»). همچنین گوسفند موغانی، گاو بومی و شماری شتر در این بخش پرورش داده می‌شود. در احمدآباد 509‘439 رأس گوسفند و بز و 787‘21 رأس گاو و گوساله و 082‘1 شتر وجود دارد ( فرهنگ روستایی، 170). فرآورده‌های دامی این بخش به سایر نقاط صادر می‌شود، ازجمله شیر گاو آنجا به كارخانۀ شیر پاستوریزۀ مشهد فروخته می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 18).
قالی و گلیم نیز در احمدآباد بافته می‌شود. در 1360 ش در این بخش، 169 كارگاه قالی‌بافی و 15 كارگاه گلیم‌بافی فعال بود ( فرهنگ اقتصادی، «8 / 389»). قالی و قالیچه‌ها در طرحهای مشهدی و تركمنی است و از اقلام صادراتی این بخش به شمار می‌آید ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، نیز فرهنگ روستایی، همانجاها).
مهم‌ترین آثار تاریخی احمدآباد، مقبره و منارۀ ارسلان جاذب واقع در 35 كیلومتری جنوب شهر مشهد است كه به سبب نزدیكی به سنگ بست (مركز بخش) به نام رباط سنگ بست مشهور است. ارسلان جاذب در حدود سال 418 ق از سوی سلطان محمود غزنوی به حكومت طوس و نواحی آن منصوب شد (امام، 238). در این بخش 12 امام‌زاده وجود دارد ( فرهنگ روستایی، 266). پیش از این، آسیاهای بادی به جای آسیاهای آبی در احمدآباد مورد استفاده بوده است (فرهنگ جغرافیایی ایران، 9 / 9).
در 1365 ش، بخش احمدآباد دارای 8 مركز بهداشتی ـ درمانی، 10 داروخانه، 15 پزشك، 39 دامپزشك و تكنیسین دامپزشكی و 28 بهیار و مامای روستایی بوده است. علاوه بر این، 179 دبستان، 23 مدرسۀ راهنمایی و 5 دبیرستان در آنجا دایر بود ( فرهنگ روستایی، 194، 218). بخش احمدآباد دارای 4 بانك، 123 آسیا و 5 تعمیرگاه ماشین آلات كشاورزی است (همان، 338).
برابر تقسیمات كشوری اخیر چنانچه گفته شد، دهستان پایین ولایت با 124 آبادی داریا سكنه و 700‘41 نفر جمعیت (972‘7 خانوار، 1365 ش) از بخش احمدآباد منفك و جزء بخش رضویه به شمار آمده است ( آمارنامه، 2، 36). ازاین‌رو بخش احمدآباد یكی از بخشهای ششگانۀ شهرستان مشهد شده كه تنها از دو دهستان سرجام و پیوه ژن تشكیل شده است (همان، 1، 2). مركز جدید بخش احمدآباد، آبادی احمدآباد است كه پیش از این به احمدآباد سرجام مشهور بود ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا). جمعیت این آبادی در 1355 ش، برابر 338 نفر (77 خانوار) بود ( فرهنگ آبادیها، 1355 ش، 273) كه در 1365 ش به 404 نفر (75 خانوار) رسید ( فرهنگ آبادیها، 1365 ش، 38).
مآخذ
آمارنامۀ استان خراسان، 1370 ش؛ سازمان برنامه و بودجۀ استان خراسان، 1372 ش؛ امام، محمدكاظم، مشهد طوس، یك فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان، مشهد، 1348 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1355 ش)، شهرستان مشهد، تهران، 1358 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان مشهد، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور (1355 ش)، استان خراسان، تهران، 1361 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور (1365 ش)، شهرستان مشهد، تهران، 1368 ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان خراسان، تهران، 1370 ش، ج 1؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان خراسان، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور جمهوری اسلامی ایران (مشهد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1368 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان نهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329 ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش.