آیتی

آیـتی، عبدالحسین بافقی یزدی (1288-1372ق / 1871-1953م)، ادیب و شاعر و نویسندۀ ایرانی. در تفت از توابع یزد در خانواده‌ای روحانی زاده شد. پدرش، شیخ محمد، معروف به حاج آخوند تفتی از ائمۀ جماعت و واعظان فاضل یزد و در زادگاه خویش مرجع امور مذهبی بود. عبدالحسین در نوجوانی به لباس روحانیت درآمد و به آموزش ادبیات و علوم اسلامی ‌پرداخت. در 1303ق / 1886م به یزد رفت و در مدرسۀ خان بزرگ به تحصیل مقدمات ادامه داد. در 1305ق / 1888م به عتبات سفر كرد و به فراگیری فقه و اصول پرداخت. یك سال بعد پدرش درگذشت و او به زادگاه خویش بازگشت و در 1311ق / 1894م به جای پدر نشست و به امامت جماعت و وعظ پرداخت. وی در ادب فارسی صاحب قریحه بود و از سالهای نوجوانی شعر می‌‌سرود و «ضیایی» تخلص می‌‌كرد.
در 1320ق / 1903م بر اثر تطمیع و اغوای بهاییان به آنان پیوست. آنگاه از جامعۀ مسلمانان رانده شد و تقریباً 18 سال به سیاحت و تبلیغ بهاییگری پرداخت. در اوایل همین دوران، كواكب الدریة فی مآثر البهائیة را دربارۀ تاریخ پیدایش این مذهب نوشت. در طی این سالها همچنان شعر نیز می‌‌سرود، و به دستور عبدالبهاء، رهبر بهاییان، تخلص خود را به «آواره» تغییر داد. در سالهای آخر زندگی عبدالبهاء مدت 3 ماه در حیفا مهمان وی بود و با آنكه در این مدت، به اعتراف خودش بطلان دعوی بهاییان را دریافته بود (آیتی، «شرح احوالی ... »، 213-216)، از ترك این مذهب خودداری كرد. پس از مرگ عبدالبهاء (1340ق / 1922م)، آیتی سفری به اروپا كرد و در آنجا به بطلان ادعای سران بهائیت، دایر بر اینكه بسیاری از مردم اروپا به این مذهب گرویده‌اند، پی برد. آنگاه مانند جمعی دیگر از فریب‌خوردگان، این مذهب را ترك گفت، و تألیف كشف الحیل را دربارۀ فریبكاریهای سران بهائیت آغاز كرد. وی در 1348ق / 1929م در تهران مقیم شد و به خدمت وزارت معارف درآمد و به تدریس در دورۀ متوسطه پرداخت. در این احوال به تحقیقات ادبی روی آورد و در 1308ش نشریه ای ادبی ـ انتقادی به نام نمكدان تأسیس كرد كه تا چند سال به طور نامنظم منتشر می‌‌شد. در این دوران با تخلص جدید «آیتی» همچنان شعر می‌‌سرود. در 1358ق / 1939م به یزد منتقل و به تدریس در دبیرستانها مشغول شد و سرانجام در همان شهر درگذشت.
آثار زیر از او برجای مانده است: آتشكدۀ یزدان (تاریخ یزد)، یزد، 1357ق / 1938م؛ اشعۀ حیات (شعر)، یزد، 1328ش؛ انشاء عالی، تبریز، 1311ش؛ تاریخ فلسفه، تهران، 1312ش؛ تكمیل كتاب كشف الحیل و بیان الحق، تهران؛ چكامۀ شمشیر (شعر)؛ خردنامه (شعر)، استانبول؛ روش نگارش یا موضوع‌نویسی، تهران؛ سه عروسی (داستان)، تهران، 1312ش؛ سه فراری (داستان)، تهران، 1306ش؛ سه گمشده (داستان)، تهران، 1306ش (3 كتاب اخیر ترجمۀ سیاحت‌نامۀ دكتر ژاك آمریكایی است)؛ ضمیمۀ كشف الحیل (پاسخ به مقالۀ عبدالله رازی)، تهران، 1307ش؛ فرهنگ آیتی، تهران، 1314ش؛ قصیدۀ قرآنیه یا ترانۀ روحی (شعر)، تهران؛ كتاب نُبی (ترجمۀ فارسی قرآن در 3 جلد)، یزد 1324-1326ش؛ كشف الحیل (در افشای فرقه‌های بهاییان، در 3 جلد)، تهران، 1307ش (این كتاب بعدها مكرر به چاپ رسیده است)؛ كواكب الدریة فی مآثر البهائیة (در تاریخ بهائیت)، قاهره، 1342ق / 1924م؛ گفتار آیتی، تهران،1347ق / 1929م؛ ملكۀ عقل و عفریت جهل، تهران، 1312ش؛ نغمۀ دل (شعر)، تهران؛ هوگوی ایرانی (نخستین پرواز بشر)، یزد، 1321ش.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 9(1) / 13، 15 / 118، 16 / 191، 18 / 33، 179؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن 14، مشهد، 1404ق، 1(3) / 1076-1077؛ آیتی، عبدالحسین، كشف الحیل، تهران، 1326ش، 1 / 12، 3 / 179-186؛ همو، «شرح احوالی ... »، یغما، س 20، شم‍ 4، 1346ش؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، 1347-1353ش، 5 / 140-141؛ برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی ‌معاصر، تهران، 1336ش، صص 40-41؛ خلخالی، عبدالحمید، تذكرۀ شعرای معاصر ایران، تهران، 1337ش، 2 / 2-6؛ صدرهاشمی‌، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1332ش، صص 309-311؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره های فارسی، تهران، 1363ش، 2 / 559-562؛ منزوی، خطی، ص 4523.

کاظم موسوی بجنوردی