آیاس
آیاس، قصبه‌ای كوچك در غرب خلیج اسكندرون در بخش یومورتالیك از استان آدانا (تركیه) و مركز اداری بخش. امروز آن را یومورتالیك می‌‌نامند. جمعیت آن برابر سرشماری 1980 م، 444‘2 نفر است (TA, IV / 357; YA, I / 17). در روزگار باستان آیگای، آیگایای، آیگه آی، نام داشته و از شهرهای یونانی كرانۀ دریای مدیترانه به شمار می‌‌رفته است (پاولی، I / 945). بازرگانان و دریانوردان ایتالیایی (ونیزیها و جنواییها) آن را لاگاتسو و آجاتسو می‌‌خواندند (TA، همانجا؛ ML, I / 936; İA, II / 42). دمشقی نام اصلی آن را اَیاذ نوشته است (ص 363).
اراضی این منطقه از رسوبات رودخانۀ جیحان و تپه‌هایی كه ارتفاع آن 150-250 متر می‌‌باشد، تشكیل یافته است (TA XXXIII / 459). آب و هوای آن مدیترانه‌ای، حداكثر درجۀ حرارت سالانه °8 / 37 و حداقل آن °1 / 3- سانتی‌‌گراد و باران متوسط سالانه 835 میلی‌‌متر است (TA; YA, I / 14، همانجا) كه بیش‌تر در زمستان و بهار می‌‌بارد. در قرون وسطی، این شهر جزئی از ایالت كیلیكیه در ساحل دریای مدیترانه و بر سر راههای كاروان‌رو قرار داشت (خداوردیان، 1 / 236) و فرمانروایان ارمنی بر آن تسلط داشتند (همو، 1 / 232). زمانی كه حكومت شاهزاده‌نشینهای كرانۀ دریای مدیترانه كه به وسیلۀ مسیحیان تأسیس یافته بود، رو به انحطاط نهاد (سدۀ 7- 8 ق / 13-14 م)، دوران شكوفایی آیاس آغاز گردید (همانجا؛ TA, IV / 357). كالاهایی كه از مشرق به اروپا می‌‌رفت، پس از انبار شدن در بغداد و تبریز به آیاس حمل و از آنجا به مقصد كشورهای اروپایی صادر می‌‌شد (همانجاها). همچنین پس از آنكه بنادر طرابلس و عكّا به دست مسلمانان افتاد، بازرگانان مسیحی به آیاس روی آوردند و آنجا را محلّ تجمّع خود قرار دادند (ابوالفدا، تقویم البلدان، 249). قرار گرفتن آیاس بر سر راههای ارتباطی عراق ـ سوریه ـ آناتولی و نزدیكی به رودخانۀ جیحان از یك سو و محافظت آن به وسیلۀ برج و باروهایی چند (TA، همانجا) از دیگر سو، از علل مهم گسترش این شهر بوده است. همچنین با روی كار آمدن سلجوقیان آسیای صغیر، به‌‌ویژه در زمان علاءالدین كیقباد در آناتولی و ممالیك مصر، بنادر شرق دریای مدیترانه اهمیت خود را از دست داد و بنادر جدید جنوب آناتولی و در رأس آنها آیاس رونق گرفت (TA، همانجا). در زمان ایلخانان نیز از آنجا كه آنان بازرگانان خود را به تجارت از راه آیاس تشویق می‌‌كردند (رانسیمان، 430) و این شهر را به‌‌عنوان عمده‌ترین راه تجارت خود به جهان خارج می‌‌دانستند، بر اهمیت و اعتبار آن افزوده شد (همو، 432). بازرگانان مسیحی به‌‌رغم آنكه پاپ داد و ستد با مسلمانان را ممنوع ساخته بود، بر سر تجارت با مسلمین آنچنان رقابت می‌‌كردند (همو، 431) كه گاه به درگیریهایی خونین منجر می‌گردید (İA، همانجا). بازرگانان عراقی، سوری، مغولی، ونیزی، و جنوایی در این بندر به خرید و فروش كالاهایی نظیر ادویه، نیل، پارچه‌های ابریشمی، پوست، پنبه و نظایر آن می‌‌پرداختند (همانجا؛ TA، همانجا). در 722 ق / 1322 م عساكر بلاد مصر و شام و سواحل به فرماندهی آلتون بوغا (الطن بغا) نایب شهر حلب، آیاس را محاصره كردند و پس از درهم كوبیدن آن از دریا و خشكی آن را گشودند و تا آنجا كه می‌‌توانستند، ویران ساختند (ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، 4 / 91). در 723 ق / 1323 م مصالحه‌ای میان ممالیك و مردم شهر صورت گرفت، اما وقتی پاپ دستور داد بارو و قلعۀ ویران شده را تعمیر كنند، ممالیك این امر را مقدمه‌ای برای شروع جنگ صلیبی جدیدی شمردند و بار دیگر در 737 ق / 1337 م آن را ویران ساختند و سرانجام در 748 ق / 1347 م حاكمیت قطعی خود را بر این شهر اعمال كردند (همان، 4 / 119، 147؛ İA, 43). بعد از آنكه در اوایل سدۀ 10 ق / 16 م سلطان سلیم عثمانی (872-926 ق / 1467-1520 م) مصر را تصرف و متصرفات ممالیك را ضمیمۀ خاك عثمانی كرد، آیاس نیز جزئی از ایالت آدانا گردید. با افول تجارت شرق از راه دریای مدیترانه، آیاس نیز از رونق افتاد تا آنجا كه در آغاز قرن 19 م به صورت روستایی كوچك درآمد.
پس از آنكه لولۀ انتقال نفت عراق به تركیه در 1977 م به منطقۀ یومورتالیك كه نقطۀ پایان آن بود رسید، اقدامات و تأسیسات عمرانی در این ناحیه آغاز شد، این خط لوله كه طول آن 981 كمـ است، در روستای گول او اسی در فاصلۀ 20 كیلومتری آیاس به دریا می‌‌رسد كه جادّۀ آسفالته‌ای آن دو را به هم مربوط می‌‌كند. وجود اسكلۀ بزرگ بارگیری نفت و انبارهایی به ظرفّیت یك میلیون تن و تأسیسات جانبی آن در ناحیه، آیندۀ درخشانی را برای این قصبۀ كوچك نوید می‌‌دهد (TA, XXXIII / 459). بقایای شهر باستانی در نزدیكی این قصبۀ كوچك هنوز باقی است كه كانالهای انتقال آب، برج و باروی نزدیك ساحل دریا و برجی كه به دستور سلطان سلیمان قانونی در 943 ق / 1536 م ساخته شده است، از آن جمله‌اند ( قاموس الاعلام، YA, I / 154).
مآخذ
ابوالفداء، تقویم البلدان، پاریس، 1840 م؛ همو، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفة؛ خداوردیان، ك. س.، تاریخ ارمنستان، ترجمۀ گرمانیك، تهران، 1360 ش؛ دمشقی، نخبة الدهر، ترجمۀ سیدحمید طبیبیان، تهران، 1357 ش؛ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر كاشف، تهران، 1350 ش؛ قاموس الاعلام؛ نیز:
İA; ML, Pauly; TA; YA.
علی‌اکبر دیانت