آهنگ
آهَنْگ، لحن (= ملودی). آهنگ در پهلوی به معنی «كشش» به كار رفته كه از ریشۀ اوستایی Ŝang به معنی «كشیدن» گرفته شده است و در فارسی بیش‌تر به معنی قصد و عزم است، اما به معنی طرز، روش، قاعده و قانون، همچنین به معنی نوا، آوا، لحن و آواز به كار رفته است و به نظر می‌رسد كه معنی لحن برای آهنگ از معنی «طرز و روش و قاعده» گرفته شده باشد.
قدما در زبان عربی و نیز غالباً در زبان فارسی، لفظ ألحان (جمع لَحْن) را به جای آهنگ به كار برده‌اند. فارابی در تعریف لحن می‌گوید: «لفظ موسیقی به معنای آهنگ (الحان) است و نام لحن، گاه بر نغمه‌ها ]نتها[یی گوناگون كه به ترتیبی معین تنظیم شده‌اند، اطلاق می‌شود» (فارابی، 47). پژوهشگران اروپایی لحن را ملودی ترجمه كرده‌اند، چنانكه فارمر «تألیف الألحان» را كه عنوان مبحث هشتم رسالۀ موسیقی مندرج در النجاة ابن‌سیناست، On the composition of melodies ترجمه كرده است (ص 8).
در تعریف ملودی (آهنگ) نیز گفته‌اند: «ملودی عبارت است از گروهی اصوات متوالی، با زیر و بمی متنوع، كه گوش صاحبان ذوق و احساس را خوش آید» ( لاروس ... ).
در موسیقی از تركیب چند صوت، میزان، و از تألیف چند میزان، جملۀ موسیقی یا آهنگ ساخته می‌شود. بنابراین آهنگ، یك جملۀ موسیقی، و یا به معنایی وسیع‌تر مؤالفت چند جملۀ موسیقی است.
از آنجا كه هر آهنگ به مناسبتی یا به نیتی ساخته می‌شود، و این مناسبتها و نیات متنوع است، آهنگها را از نظر قالب و محتوی به سه گروه بخش كرده‌اند: مذهبی، رزمی و بزمی.
مراد از آهنگ مذهبی آهنگی است كه برای جلب رأفت ارباب انواع، نیایش خدای یگانه و ستایش پیامبران و معصومان و تعزیت آنها آفریده شده است. بنابراین، همۀ سرودهای مذهبی، از‌جمله گاثه‌ها (گاهان) و یسنا، پاره‌ای از آهنگهای محلی كه مضمون شعر آنها مذهبی است و نیز آهنگهای اذان، نوحه، بخش آهنگین در روضه‌خوانی، مرثیه، مناجات، مدح و منقبت و تعزیه همه در این بخش قرار می‌گیرد.
آهنگ رزمی شامل همۀ سرودهای رزمی و میهنی، نواهای ویژۀ یورش، هزیمت، پیروزی، ضربه‌ها یا وزنهای بشارت طبلها و كوسها، لحنهای خبری بوقها و شیپورهاست.
آهنگهای بزمی خود بر دو گونه است: الف ـ آهنگهای عامیانه یا روستایی، فهلویات و نوروزخوانی؛ ب ـ آهنگهای خواص، مانند نواها و ترانه‌های توصیفی، ستایشی، عشقی، پندآمیز، عرفانی، میهنی، شكوایی، انتقادی و هزل‌گونه.
در عرف اهل موسیقی، آهنگ معانی گوناگون دارد، از آن جمله: نوا، آواز، آوا، لحن، صوت، مقام، پرده، راه، دستگاه، گوشه، شعبه، نغمه، ترانه، بانگ ...
مآخذ
فارابی، محمدبن محمد، كتاب الموسیقی الكبیر، به كوشش غطاس عبدالملك خشبه، قاهره، 1967 م؛ نیز:
Farmer, H. G. The Arabic Musical Manuscripts in the Bodleian Library, London, 1925; Larousse de la musique, ed. Norbert Dufourcq, Paris.
حسینعلی ملاح