آغازیان
آغازیان \āqāziyān\، جانداران تک‌سلولی دارای هستۀ حقیقی که گاه به‌صورت اجتماع (کلونی) سلولی زندگی می‌کنند.
در گذشته، گروههایی از این جانداران را به نامهای پروتوزوئا (جانوران اولیه)، جلبکهای تک‌سلولی و قارچهای پست (کپکهای مخاطی) می‌شناختند، زیرا برخی از آنها ویژگیهای جانوران، مانند حرکت، و برخی دیگر ویژگیهای گیاهان، مانند توانایی غذاسازی، و برخی نیز ویژگیهای قارچها، مانند زندگی انگلی، را نشان می‌دهند. برخی از آغازیان آمیزه‌ای از ویژگیهای گیاهان، جانوران یا قارچها را دارند؛ ازاین‌رو، امروزه همۀ این جانداران را در فرمانروی (سلسلۀ) مستقل آغازیان (پروتیستها) جای می‌دهند (بریتانیکا، ذیل «آغازی»؛ ریتنر، 188, 279).
آغازیان جاندارانی تک‌سلولی‌اند که مواد ژنتیکیِ آنها را پوششی ویژه دربرمی‌گیرد؛ ازاین‌رو، آنها را در دستۀ جانداران یوکاریوت (دارای هستۀ حقیقی) نیز جای می‌دهند تا از باکتریهای پروکاریوت (تک‌سلولیهای بدون پوشش هسته) متمایز شوند. برخی از آغازیان به‌صورت رشته‌ها یا توده‌هایی کنار هم قرار می‌گیرند و اجتماعی سلولی (از دهها تا صدها و میلیونها سلول) را می‌سازند. قطر اجتماعهای سلولیِ بیشتر آغازیان در حد میکرومتر است، هرچند اندازۀ برخی از اجتماعهای سلولیِ رشته‌ای گاه به 60 متر می‌رسد. به‌هرحال، اینها را نباید از جانداران پُرسلولی به شمار آورد (بریتانیکا، همانجا؛ کالن، I / 645-649).
بسیاری از آغازیان توانایی حرکت دارند و می‌توانند با مژکها، مانند پارامسی؛ تاژکها، مانند کلامیدوموناس؛ یا پاهای دروغین، مانند آمیب، در آب شنا کنند. ساختمان مولکولی مژکها و تاژکهای آغازیان با ساختارهای مشابه در باکتریها تفاوت بنیادی دارد. برخی از آغازیان در بیشتر چرخۀ زندگی خود یا بخشی از آن، بی‌حرکت‌اند. در بسیاری از گروههای آغازیان، مرحلۀ هاگ یا کیست رایج است؛ جاندار در این مراحل، از جنبش فعالانه بازمی‌ایستد و واکنشهای زیستی آن به صفر نزدیک می‌شود. برخی گونه‌ها شاخکها، مکنده‌ها، قلابها یا خارهایی دارند تا به‌وسیلۀ آن به بستری محکم بچسبند («قارچها ... »، 95-99).
برخی از آغازیان اندامکهایی مانند کلروپلاستهای سلول گیاهی دارند و می‌توانند فتوسنتز کنند. مواد قندی ساخته‌شده در کلروپلاستها در میتوکندریها با حضور اکسیژن شکسته می‌شود تا انرژی، کربن دی‌اکسید و آب آزاد شود. آغازیان دیگر باید مواد غذایی مورد نیاز خود را از محیط پیرامون جذب کنند یا ببلعند؛ برای مثال، آمیب با پاهای دروغین خود به ذرۀ غذا نزدیک می‌شود و آن را با همان پاها دربرمی‌گیرد تا سرانجام آن ذره به درون سلول بلعیده شود. این ذره در واکوئل گوارش می‌یابد و سرانجام انرژی مولکولهای آن در میتوکندریها آزاد می‌شود. برخی از آغازیان، مانند اوگلنا، به هر دو روش تغذیه می‌کنند («زیست‌شناسی ... »، فصل 28).
بیشتر آغازیان به روش تقسیم دوتایی تولید مثل می‌کنند. در این تولید مثل غیرجنسی، پیکر جاندار به دو نیمه تقسیم می‌شود و هر نیمه به‌صورت جانداری مستقل رشد می‌کند. این روند در شرایط محیطیِ مناسب فقط چند ساعت طول می‌کشد. در برخی گونه‌ها، هستۀ سلول به چند هسته تقسیم می‌شود و سرانجام چند آغازیِ جدید از یک والد پدید می‌آید. تولید هاگ و جوانه‌زنی از دیگر روشهای تولید مثل غیرجنسی در آغازیان است. در برخی آغازیان، تولید مثل جنسی دیده می‌شود. گونه‌ای پلاسمودیوم که باعث بیماری مالاریا می‌شود، هم تولید مثل جنسی، و هم تولید مثل غیرجنسی دارد (بریتانیکا، ذیل «آغازی»؛ کالن، نیز «زیست‌شناسی»، همانجاها).
برآورد می‌شود که 12 تا 19 هزار گونه از آغازیان وجود دارد که در بیشتر زیستگاههای زمین، به‌ویژه محیطهای آبی، یافت می‌شوند. آغازیان در محیطهای آبی مانند رودها، آبگیرها، دریاها و اقیانوسها فراوان‌اند. برخی از آنها در جاهای عمیق دریا، که سرشار از گوگرد است و برای زیست بسیاری از جانداران مناسب نیست، زندگی می‌کنند. چشمه‌های آب داغ، خاکهای گوناگون، بلندی کوههای پوشیده از برف، شنزارهای بیابان، تنه و برگ درختان، درون بدن جانوران (به‌صورت هم‌زیستی مسالمت‌آمیز یا زندگی انگلی) و حتى جریان هوا می‌تواند زیستگاه گونه‌هایی از آغازیان باشد. فسیلهای آغازیان در چینه‌هایی از همۀ دورانها یافت می‌شوند و کهن‌ترین فسیلهای یافت‌شده از آغازیان به دورۀ پرکامبرین (حدود 2 میلیارد سال پیش) بازمی‌گردند (بریتانیکا، همانجا؛ ریتنر، 279).
آغازیان سودها و زیانهایی برای انسانها دارند؛ درحالی که پایۀ زنجیره‌های غذایی دریاها و آبهای شیرین را می‌سازند، برخی از گونه‌های آنها در زمانهای خاصی از سال، زهری آزاد می‌کنند که باعث کشتار شمار بسیاری از ماهیها و خسارت به ماهیگیران می‌شود. برخی از آغازیان باعث بروز بیماریهای خطرناکی در انسان می‌شوند. بیماری خواب آفریقایی (به‌سبب آغازیِ تریپانوزوم)، لیشمانیازیس، توکسوپلاسموز، اسهال‌خونی و مالاریا از جملۀ این بیماریها به شمار می‌آیند. فسیلهای آغازیان به تعیین سن چینه‌ها و یافتن منابع نفتی کمک می‌کند. حضور برخی آغازیان، مانند دیاتومها، شناساگر کیفیت آب است. برخی آغازیان در پژوهشهای زیست‌شناختی و داروشناختی به کار می‌آیند (بریتانیکا، کالن، نیز «قارچها»، همانجاها).